نقش بسیج در هویت‌سازی

حافظه تاریخی ملت عزیز و انقلابی ایران، یادآور «عصر جدید»‌ی است که یکی از ارکان درخشش عظمت و شکوه حرکت عمومی ملت و شکل‌گیری، پیروزی، تثبیت و تعالی و پیشرفت انقلاب اسلامی و عنصر خیره‌کننده دشمنان ایران اسلامی و پدیده بزرگ قرن، فتح‌الفتوح امام خمینی (ره) و سونامی انقلاب اسلامی، «بسیج» است. همان‌گونه که عظمت انقلاب اسلامی برای نسل امروز که در درون آن زندگی می‌کند به دلیل حجاب معاصرت، ناشناخته است و هرقدر تاریخ می‌گذرد، این حقیقت باشکوه و نورانی تجلی بیشتری می‌یابد، عظمت بسیج نیز چنین است.

در مکتب انقلاب اسلامی، توصیف معمار کبیر انقلاب امام خمینی (ره) از بسیج با واژه‌های «مصداق کاملی از ایثار و خلوص و فداکاری و شهادت طلبی و فداکاری و عشق به ذات مقدس حق و اسلام»، «شجره‌ی طیبه و درخت تناور و پرثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می‌دهد»، مدرسه‌ی عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن اذان شهادت و رشادت سر دادند»، میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است که تربیت یافتگان آن، نام و نشان در گمنانی و بی نشانی گرفته اند»، «لشکر مخلص خداست که دفتر تشکّل آن را همه مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده اند»، «باید هسته‌های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد»، «دست یکایک شما پیشگامان رهایی را می‌بوسم و می‌دانم که اگر مسئولین نظام اسلامی از شماغافل شوند، به آتش دوزخ الهی خواهند سوخت»، «غفلت از ایجاد ارتش بیست میلیونی، سقوط در دام دو ابرقدرت جهانی را به دنبال خواهد داشت». با این توصیف و بدین خاطر «همواره به خلوص و صفای بسیجیان غبطه می‌خورم و از خدا می‌خواهم تا با بسیجیانم محشور گرداند چرا که در این دنیا افتخارم این است که خود بسیجی ام...» (صحیفه نور، ج ۱۲)

در مکتب و منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه ای، بسیج با واژه‌ها و گزاره‌هایی اینگونه توصیف شده است:
«بسیج یک حرکت منطقی و عمیق و اسلامی و منطبق بر نیاز‌های امروز دنیای اسلام و به طریق اولی جامعه‌ی اسلامی است.» (هفته بسیج، ۸/۴/ ۷۴)
«بسیج یک حقیقت منحصر به فرد در نظام جمهوری اسلامی است که حاکی از نهایت توانایی مکتب و تفکر عمیق و ماندگار انقلابی و اسلامی است.»
«هر جا حضور شجاعانه و فداکارانه و مخلصانه ضرورت پیدا می‌کند، بسیج در خط مقدم قرار می‌گیرد.» (۸/۹/ ۷۴)
«در حقیقت بسیج یک فرهنگ و یک حرکت فرهنگی است.»، «بسیجیان ما امامشان را تنها نگذاشتند. این مفهوم بسیجی و فرهنگ بسیج است. (۸/۹/ ۸۴)
«فرهنگ بسیجی، فرهنگ معنویت و شجاعت و غیرت و استقلال و آزادگی و اسیر خواسته‌های حقیر نشدن است.» (۸/۹/ ۷۴)
«فرهنگ بسیجی است که می‌تواند بر همه تحولات این کشور فایق بیاید و حرکت این کشور را تضمین کند.» (۷/۴/ ۸۴)

«بسیج یعنی به صحنه آمدن و به میدان آمدن؛ میدان چالش‌های حیاتی و اساسی:
الف) آن وقتی هم که هویت ملی و سیاسی یک ملت مورد مناقشه قرار می‌گیرد، جای به میدان آمدن است.
ب) آن وقتی هم که به فرهنگ و اعتقادات و باور‌های ریشه داریک ملت اهانت می‌شود و آن را تحقیر می‌کنند، جای به میدان آمدن است.
ج) آن وقتی هم که نسل برگزیدن‌ی یک ملت احساس می‌کنند از قافله‌ی دانش عقب مانده اند و باید علاجی بکنند، جای به میدان آمدن است.
د) آن وقتی هم که احساس بشود پایه‌های یک زندگی مطلوب و عادلانه در کشور احتیاج به تلاش داردتا ترمیم و یا استوار شود، جای به میدان آمدن است.
ه) آن وقتی هم که جبهه فکری و فرهنگی دنیا برای تسخیر ملت‌ها با ابزار‌های فوق مدرن می‌آیند تا ملتی را از سابقه و فرهنگ و ریشه‌ی خود جدا کنندو به راحتی آن را زیر دامن خودشان بگیرند، جای به میدان آمدن است.»
رهبر معظم انقلاب، نیروی مقاومت بسیج را به مانند لوکوموتیوی تصویر نموده اند که باید با فعالیت و ابتکار و حضور خود، قطار عظیم بسیج ملت ایران را به پیش براند و الگو شدن برای همه جوانان بسیجی در کشور را وظیفه خود بداند.
بر اساس این جایگاه، از منظر رهبران انقلاب بسیج دارای کارکرد‌های گوناگون در حوزه‌های دفاعی، امنیتی، سیاسی، فرهنگی، علمی، اقتصادی، اجتماعی و همه میدان‌های مورد نیاز انقلاب و نظام اسلامی در عرصه‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی است. یکی از کارکرد‌ها و نقش‌های بسیج در حوزه هویت سازی است. در این یادداشت، محقق در صدد بررسی و واکاوی «نقش بسیج در هویت سازی» است.

چیستی بسیج
در تعریفی کوتاه از مقام معظم رهبری در مورد بسیج گفته شده؛ «معنای بسیج برای شما این است؛ آماده باشید که همیشه از این کشور دفاع کنید». «بسیج متن ملتی است که در مراکز نظامی، صنعتی، اجتماعی، دینی و آموزشی حضور دارد.» (۵/۷/ ۱۳۶۷)
در معنای اصطلاحیِ بسیج، عبارت است از «عمل آماده نمودن و بالا بردن امکانات ملی برای مقابله با هرگونه اوضاع اضطراری حاصل در نتیجه‌ی بحران‌های سیاسی و جنگ اعم از محدود و عمومی از طریق تجمع و سازمان دادن کلیه منابع ملی شامل پرسنل، تدارکات، مواد و امکانات و انجام اقداماتی که به وسیله آن نیرو‌های مسلح و مقدورات ملی به حالت آماده درآورده می‌شوند؛ به منظور مقابله با دشمن خارجی و نابودی او با نیل به پیروزی در صورت وقوع جنگ.» (نورائی، ۱۳۷۴، ۱۲)
همچنین «بسیج به عنوان مجمعی متشکل از توده‌های علاقمند به سرنوشت ملی خویش، با گرایش‌های ویژه ایدئولوژیکی است که می‌تواند یکی از شایسته‌ترین پردازشگران از الگو‌های خاص از نظر جهت گیری‌ها به کنش سیاسی باشد و در مقام رسیدن به یکی از مراکز مهم اجتماعی می‌تواند رسالت حفظ و انتقال ارزش‌ها هنجار‌ها و آداب و رسوم را از نسلی به نسل دیگر بر شانه‌های پرتوان و جوان جوانمردان و تجربه‌های گران قیمت پیران دنیا دیده، استوار گرداند.» (آزاد ارمکی، ۱۳۷۲، ۲۷)
از منظر امام خمینی و مقام معظم رهبری بسیج در جمهوری اسلامی دارای سه ویژگی انحصاری است که باعث تفاوت معنا با بسیج دنیا شده است این سه عنصر متمایز کننده عبارت است از: ۱. داوطلبانه بودن ۲. تاکید بر نیروی انسانی به جای تجهیزات که از آن به ارتش ۲۰ میلیونی و ده‌ها میلیونی تعبیر شده است ۳. توجه به جنبه‌های ایمانی و معنوی بسیج. (خانی، ۱۳۹۲، ۵۱)

بررسی اهداف کلان و فلسفه وجودی بسیج در کشور نشان می‌دهد فلسفه وجودی و هدف از تاسیس بسیج با استقلال و یکپارچگی ملی کشور و انقلاب اسلامی قرین شده است؛ بویژه خاطره تاسیس این نهاد در پنجم آذرماه ۱۳۵۸ هنگام لشکرکشی ناو‌های جنگی ایالات متحده آمریکا به مرز‌های کشورمان و پیام امام‌خمینی (ره) مبنی بر تشکیل بسیج برای مقابله با هجوم بیگانگان، فلسفه وجودی بسیج را به نحو آشکاری در راستای سرنوشت کلی کشور و نظام سیاسی تعریف می‌کند. این موضوع چشم‌انداز جایگاه و انتظارات از بسیج در فرهنگ‌سازی، حفظ و پویایی نظام سیاسی و ارزش‌ها و باور‌های عمومی در حوزه همبستگی و انسجام ملی را ترسیم می‌کند. بنابر این نقش تعریف شده در فلسفه وجودی بسیج، ارتباط نهادمند با همه اقشار و گروه‌های اجتماعی و نقش‌آفرینی در حفظ و پویایی کلیت نظام اجتماعی و سیاسی دارد. (گودرزی، ۱۳۹۰)

از کارکرد‌های اجتماعی بسیج که به‌واسطه خاستگاه، فضای رشد و نمو و ماموریت‌ها و وظایف مختلف این نهاد در فضای عمومی جامعه شکل گرفته، جایگاه بسیج و بسیجیان به عنوان یک پاره‌فرهنگ است. انتساب بسیج به ولایت فقیه، قرار گرفتن در فضای ایثار و شهادت دوران دفاع مقدس، قرار دادن مسجد به عنوان محل فعالیت و نقش‌آفرینی‌های بسیج در فعالیت‌های دفاعی، مذهبی و فرهنگی، ارتباط این نهاد مردمی با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که عصاره و مظهر ایثار و پاسداری از کشور و انقلاب تلقی می‌شود و حضور فعال بسیج در سازمان‌ها، اقشار، گروه‌ها، اصناف و مناطق جغرافیایی، فرهنگی و حوزه‌های شهری، روستایی و عشایری، ... بتدریج به شکل‌گیری پاره‌فرهنگی در مجموعه فرهنگ ملی کشور به نام فرهنگ بسیجی منجر شده است. (گودرزی، ۱۳۹۰).

اگر این را بپذیریم که دغدغۀ هویت یابی در قرن حاضر، مسلمان ایرانی را با چارچوب شناختی – هنجاری خاص خود از هویت تاریخی، اسلامی و عاشورایی به هویت انقلابی می‌رساند، ناچاریم بپذیریم که این چارچوب ارزشی - هنجاری با پسوند انقلابی، فرایند هویت یابی نوین ایرانی او را به هویت بسیجی رهنمون می‌شود؛ به این مفهوم که بدون هویت بسیجی، نمی‌توان مدعی هویت انقلابی بود. این هویت بسیجی به طریق اولی، مترتب بر هویت اسلامی، عاشورایی و انقلابی است؛ به طوری که سیر تکوین هویت بسیجی از نقطۀ کانونی، به ترتیب شامل هویت عاشورایی، هویت انقلابی و بسیجی است که توسط دو کمربند حفاظتی؛ یعنی هویت دینی و هویت ایرانی حراست و تقویت می‌شود. (جلیلی و عبدالملکی، ۱۳۹۱)

بنابراین، امام بسیج را به عنوان یک مؤلفۀ حاکمیتی در قالب تفکر دفاعی و فرمول جامع دفاعی یا «فرمول دفاع همه جانبه» دارای ویژگی‌هایی منحصر به فرد می‌دانند. در فرمان بسیج همگانی و دفاع همه جانبه امام (ره)، بسیج به مثابۀ راهبرد بازدارندگی مردمی، با ویژگی‌های از قبیل پویایی، گستردگی عرصۀ دفاع، ایمان به خدا، اخلاص، خادم محرومین، در انتظار فرج، مهیای دفاع، شهادت طلبی، دوری از تحجر و مقدس مآبی، ترس از خدا، مبارزه و جهاد فی سبیل الله، بصیرت و آگاهی، جهاد با نفس، شجاعت و شهامت، نیایش و تضرع، تقوا و پرهیزگاری، توکل به خدا، وحدت و انسجام، عدالت خواهی و حق طلبی و ادای تکلیف شناخته می‌شود. (کیوان حسینی، ١٣٨١، ١٣٢) حال اگر به تعریف مختصر هویت، شامل آگاهی، احساس تعلق و آمادگی دفاع برگردیم، بسیجی دارای هویت، کسی است در محیط و سرزمین ایرانی / اسلامی و انقلابی که در تشکل بسیج زیست می‌کند، به مؤلفه‌ها و عناصر هویت اسلامی به طور عام و عناصر عاشورایی و نهضت حسینی به طور خاص آگاهی داشته، آن را متعلق به خود می‌داند و آمادگی دفاع از آن را دارد و نسبت به فلسفۀ وجودی و آرمان آن وفادار است و می‌ماند؛ یعنی خود را با آن می‌شناسد و به دیگران می‌شناساند. (جلیلی و عبدالملکی، ۱۳۹۱)

با این توصیف، مولفه‌ها و شاخص‌های هویت بسیج را می‌توان از یک منظر در سه بعد اساسی زیر دسته بندی کرد:
۱- بعد شناختی (آگاهی، شناخت و اعتقاد به هویت اسلامی ایرانی)
۲- بعد عاطفی (احساس تعلق و دلبستگی به هویت اسلامی ایرانی)
۳- بعد رفتاری (تعهد، آمادگی، رفتار، اقدام عملی در دفاع از هویت اسلامی ایرانی)

بسیج و هویت سازی
نکته اول) الگوی هویت سازی بسیج
در ترسیم مؤلفه‌ها و شاخص‌های هویت ایرانی، موارد زیر مورد تاکید است:
۱- ایرانیت (جغرافیا، سرزمین، زبان فارسی، تاریخ و حافظه تاریخی، نظام اجتماعی، آداب و سنن، یکتاپرستی، میهن پرستی)
۲- اسلامیت (دین اسلام و مذهب تشیع و عشق به اهلبیت (ع)، فرهنگ غدیر، عاشورا و انتظار و مهدویت)
۳- مدرنیته (سبک زندگی جدید اجتماعی با ساختار‌ها و نماد‌های نوین غیردولتی، اتحادیه ها، احزاب و دیگر نماد‌های جامعه مدنی)
۴- انقلاب اسلامی (حاکمیت نظام مردم سالار دینی، نفی سلطه و استکبار ستیزی، استقلال طلبی، حمایت از محرومان، شهادت طلبی، عدالت خواهی و آزادیخواهی) (شعبانی سارویی، ۱۴۰۲)

با این رویکرد از مؤلفه‌ها و شاخص‌های هویت ایرانی، مهم‌ترین ابعاد و مولفه‌های هویت سازی بسیج عبارت است از:
الف) هویت سازی ایرانی: مولفه‌های هویت ایرانی شامل زبان فارسی، سرزمین، ملت ایران، عید نوروز، پوشش و معماری ایرانی، آداب و رسوم ایرانی، تاریخ ایران، اصول و ارزش‌های ایرانی، عرفان ایرانی، مفاخر ایرانی وحجاب و پوشش ایرانی است.
ب) هویت سازی اسلامی: مولفه‌های تشکیل دهنده هویت اسلامی شامل: اعتقادات، اصول و ارزش‌های اسلامی، اعیاد اسلامی و مراسم و مناسک و اعیاد اسلامی، امت اسلامی، تاریخ اسلامی، زبان عربی و مفاخر اسلامی است.
ج) هویت سازی زندگی جدید شامل: علوم و فناوری‌های جدید، قوانین و نظامات نوین، نماد‌های نوین غیردولتی، اتحادیه ها، احزاب و تشکل‌های مردمی
د) هویت سازی انقلابی: مولفه‌های تشکیل دهنده هویت انقلابی: شامل مبانی، اصول و ارزش‌های انقلاب، اهداف و آرمان‌های انقلاب، شعار‌های جهانی، فطری، درخشان و همیشه زنده انقلاب، استقلال همه جانبه کشور، عدم تبعیت از دشمن و جهاد کبیر، تقوای دینی و سیاسی، ولایت مداری و تبعیت از رهبری، تاریخ انقلاب اسلامی، مفاخر انقلاب، اعیاد انقلاب اسلامی است.

نکته دوم) نقش بسیج در هویت سازی
با توجه به اهداف کلان و فلسفه وجودی بسیج، حوزه‌ها و گستره‌ی نقش و جایگاه اجتماعی نهاد بسیج در کشور و ارتباط متقابل و تعریف شده نهاد بسیج با مجموعه گسترده‌ای از قشر‌ها و گروه‌های اجتماعی در قالب بسیج شهری، روستایی، عشایری، اقشار، صنوف، دانش‌آموزان، دانشجویان، طلاب و اساتید دانشگاه، بسیج خواهران، سازمان‌ها، ادارات و ... موقعیت بی‌نظیری در اختیار این سازمان قرار داده است تا در روند شکل‌گیری، حفظ، تعمیق و ارتقای هویتی افراد ملت نقش موثر و کارآمد داشته باشد.
نقش‌های متنوع بسیج در دوران دفاع مقدس به‌ویژه نقش تربیت و بسیج نیروی رزمنده مومن و معتقد، انقلابی و ایثارگر، مردمی و جهادی، قضاوت و رضایت خاطر گسترده را جامعه ایرانی خلق کرد که در تعیین جایگاه و پایگاه اجتماعی مطلوب بسیج موثر بوده است که امروزه زمینه را برای ایفای نقش‌آفرینی مستقیم و غیرمستقیم نهاد هویت ساز در حفظ و تقویت هویت ملی پدیدار کرده است.

براین اساس، در شرایط حاضر مهم‌ترین نقش بسیج در هویت سازی عبارت است از:
الف) اندیشه ورزی: اصول جهان بینی و ریشه‌های فکری در تنظیم روابط زندگی، شکل دهی پایه‌های حکومت اسلامی، اداره جامعه و مدیریت عالم موثر است. (بیانات رهبری، ۱۲/۰۹/۱۳۷۹) یکی از دلایل انحراف در بین برخی از جوانان از آغاز انقلاب تا بحال، ضعف مبانی معرفتی و عدم استقرار فکری انقلاب در اندیشه‌ی آنان بود. بدین ترتیب برای مواجه شدن با انقلاب زدایی و علاج این بیماری مهلک، باید افراد صاحبِ فکرِ انقلابی بیندیشند و تدبیر به خرج دهند و آنگاه بر اساس حکمت، برنامه ریزی کنند و مجموعه‌های طرح ریزی شده را تهیه و دنبال نمایند. (رهبری، ۲۵/۱۲/ ۱۳۹۴) باید نظریه پردازی و فکر به ارزش عمومی تبدیل شود. (رهبری، ۱۶/۱۱/۱۳۸۱) پیش از علم، به اندیشه نیاز است و کشور به فکر و فلسفه احتیاج دارد تا بتوان علم و فناوری تولید و مسائل گوناگون جامعه را حل کرد و ایران اسلامی را به پیش برد. (۰۲/۰۶/ ۱۳۹۰). بر این اساس از رسالت‌های نخبگان و اقشار علمی بسیج مانند بسیج اساتید، فرهنگیان، طلاب و روحانیون در جهاد تبیین، اندیشه ورزی در حوزه تبیین هویت اسلامی ایرانی است. تولید علم نافع در حوزه هویت و تدوین نظامات و ارائه راه حل‌های گوناگون برای اداره و پیشرفت کشور در مواجهه با تحریف و جنگ نرم و شناختی دشمن از نیاز‌های ضروری امروز انقلاب و نظام اسلامی و از نقش آفرینی‌های برجسته بسیج در میدان و کارزار هویت سازی است.

در عرصه‌ی نقش شناختی، استنباطی و درک عمیق از هویت و دست یابی به نگرشی در تراز گام دوم از سوی بسیج، وظیفه فرهیختگان بسیج تبیین معارف لایه‌های مختلف هویتی در جمهوری اسلامی است. بطور مثال در تبیین بخش «هویت سازی انقلابی» ضروری است محور‌های ذیل مورد مداقه فکری و اندیشه ورزی قرار گیرد و محتوا‌های فاخر و روزآمد متناسب با اقشار بسیج و طیف‌های گوناگون جامعه ارائه گردد:
«شناخت مبانی فلسفی و فکری انقلاب؛ شناخت تاریخ معاصر؛ شناخت تحلیلی از وضعیت قبل از انقلاب؛ شناخت فرآیند و عوامل شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی؛ شناخت تحلیلی از فراز و فرود‌های بیش از چهار دهه‌ی گذشته انقلاب؛ شناخت موقعیت کنونی انقلاب و تحلیل وضعیت شرایط انقلاب در ابعاد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی؛ شناخت نظام جهانی، جریان سلطه و جریان‌های منطقه‌ای و جریان‌های اپوزیسیونی؛ شناخت روش‌ها و راهبرد‌های کارزار و مواجهه نظام سلطه در مواجهه با جمهوری اسلامی؛ شناخت ظرفیت‌ها و توانمندی‌های انقلاب برای تهدیدات و چالش‌های انقلاب و... از تاملات و حوزه‌های مطالعات فکری و گفتگو‌های اندیشه ورزانه جوانان در گام دوم انقلاب اسلامی قرار گیرد.
ب) امت سازی، تربیت نیروی تراز و نسل تمدنی: پرورش و تربیت نسل تراز انقلاب اسلامی، از دیگر نقش‌های بسیج در عرصه هویت سازی است. اگر چه تربیت انسان‌ها دیربازده است، ولی مهم‌ترین ظرفیت و سرمایه پیشران انقلاب اسلامی، منابع انسانی، خصوصاً، جوانان مهذب و دین مدار، انقلابی و آگاه، عالم و فکور، توانمند و فکور، بلند همت با نگاه تمدنی است.
از رسالت‌های بزرگ بسیج، اُمّت سازی است. اُمّت، یعنی «ارتباط و پیوستگی و هم جبهه گی در هم تابیده شدهی داخلی»، «استقلال داخلی و عدم تاثیر از قطب‌های خارجی»، «ارتباط مستحکم و نیرومند هریک از آحاد امت اسلام با ولی» به عنوان «سنگ زاویه جامعه اسلامی و پایه اصلی امت اسلامی» می‌باشد؛ بنابراین اُمّت یعنی، افراد بهم پیوسته، از دشمن گسسته، به امام وابسته هستند.
تربیت چنین نسل تمدنی در انقلاب تمدنی ایران، با وجود رهبر، مکتب و نخبگان و مردم تمدنی در انقلاب اسلامی از سوی بسیج قابل تحقق است. نقش مهم این شبکه، انتقال گفتمان هویت اسلامی ایرانی به اقشار و طبقات گوناگون جامعه است.
ج) گفتمان سازی: گفتمان سازی یعنی؛ فراگیرکردن و عمومیت بخشیدن به یک مفهوم، معرفت و اندیشه در بین مخاطبان است؛ به گونه‌ای که به سبب فضای فکری به وجود آمده، همه در آن فضا می‌اندیشند، پیرامون آن با یکدیگر حرف می‌زنند و تبادل گفتار و معنا می‌کنند، جهت می‌گیرند، به آن معتقد می‌شوند و طبق آن رفتار، و نسبت به آن مطالبه گری می‌کنند، و سبب تولد و توسعه دانش‌ها می‌شوند. (۱۵/۱۲/۱۳۹۲) همچنین گفتمان را می‌توان به معرفت همه گیر، باور عمومی، و فکر رایج تعریف کرد.

فرآیند گفتمان سازی شامل دو مرحله است:
۱- مرحله تولید معرفت: ناظر به نظریه پردازی در حوزه مفهوم و معرفت و ایجاد نظام معنایی بر اساس مفهوم سازی، واژه سازی، و ارائه مدل مفهومی گفتمانی معرفت مورد نظر است. به عبارت دیگر طراحی و تبییین یک اندیشه و نرم افزار فکری برای جامعه هدف است. تولید معرفت و گفتمان هویت اسلامی ایرانی باید از سوی فرهیختگان بسیج شامل اساتید، طلاب و... تولید گردد.
۲. مرحله انتقال معرفت: ناظر به بهره گیری از شیوه‌ها و ابزار‌های انتقال مفاهیم و تبدیل آن‌ها به معرفت و باور و در نهایت ظهور و بروز آن در عمل است. چگونگی رساندن این اندیشه به جامعه هدف و تبدیل آن به باوری عمومی و در نتیجه به رفتار عمومی است. مرحله انتقال معرفت و کفتمان هویت اسلامی ایرانی باید از سوی بقیه اقشار بسیج برای آحاد بسیجیان و جامعه اسلامی مجدانه دنبال گردد.

در یک منظر، جامعه را میتوان به سه بخش مدیریتی، نخبگان و عامه مردم دسته بندی کرد: با وجود اشتراکات آنها، تفاوت‌هایی دارند که سبب تمایز آنان است. از مهم‌ترین تمایز آنان در گفتمان سازی هویتی، تمایز در روش درک واقعیت‌ها و رفتار مبتنی بر آنهاست.
۱. مدیریتی: مجموعه‌ای از سلسه مراتب و دستورکار‌ها وجود دارد و هر سطح مدیریتی، مبتنی بر قانون بالادستی عمل می‌کند؛ یعنی منطق درک واقعیت و رفتار مبتنی بر آن در نظام سیاسی و مدیریتی جامعه، مبتنی بر قوانین و دستورکارهاست.
۲. نخبگان: منطق حاکم بر این بخش مبتنی بر اقناع منطقی و استدلال فرد نخبه حاکم است. به عبارت دیگر، در بخش نخبگانی جامعه، فرد نخبه با سلسله فعالیت‌های استدلالی و عقلی، واقعیت‌های موجود را درک، و مبتنی بر همین نوع از درک، رفتار می‌کند.
۳. عامه مردم: در بدنه جامعه خصوصا نسل جوان که مخاطب اصلی گفتمان سازی است، شرایط کاملا متفاوت است. حوزه عمومی بر خلاف حوزه مدیریتی، مبتنی بر دستور کار، بخشنامه و اعمال نظر نیست، و بر خلاف حوزه نخبگانی نیز بر اساس اقناع فکری و استدلالی عمل نمی‌کند، بلکه منطق موجود در این حوزه، مبتنی بر «اقناع فطری» انسانهاست؛ اقناعی که چندان وابسته به استدلال و سلسله مراتب عقلی نیست، بلکه مبتنی بر برانگیختن حساسیت‌های فطری است.

د) میدانداری در شبکه سازی جهاد تبیین: واژه تبیین به معنای کنش یا فرآیند توضیح چیزی که شرح و بیان می‌شود. در اصطلاح، تبیین فرآیندی است عقلی معرفتی که بر اساس دلیل و برهان و به شیوه‌ای منسجم و منطقی، به بررسی جنبه یا جنبه‌های گوناگون یک مسئله پرداخته می‌شود. گاهی تبیین را «توصیف» می‌نامند، اما توصیف اولین گام است چرا که توصیف، رویداد‌ها را به مدد واژه‌ها و جملات، معین می‌سازد. تبیین با «تحلیل» نیز رابطه دارد، چرا که در ذات خود، نیاز به تجزیه و تحلیل مسائل و رویداد‌ها می‌باشد. تحلیل شکستن کل به اقسام مختلف به منظور تعیین ماهیت آن است. بنابراین، ابتدا توصیف، سپس تحلیل و پس از آن تبیین کامل صورت می‌پذیرد. مهم‌ترین شرایط کلی تبیین شامل: نیاز به استدلال و برهان، فرآیند عقلی، نیازمند قوانین کلی، سرآغازش با مسائل و پرسش‌ها بوده، به جای تشریح یا توصیف و تحلیل رویداد یا مساله ای، حدوث چرایی و چگونگی آن را بیان می‌دارد.
شبکه سازی و جبهه سازی در جریان انقلاب با «تعارف و شناسایی ظرفیت‌های جبهه انقلاب اسلامی»، «تعامل و روابط مستمر با افراد و تشکل‌های جبهه انقلاب» و «تضایف و هم افزایی در عرصه اندیشه ورزی، طراحی و برنامه ریزی، اقدام و عمل» در عرصه هویت سازی قابل تحقق است.
«وقتی انسان به نقطه مقابل خودش نگاه می‌کند، یک جبهه می‌بیند... اگر انسان بخواهد در مقابل این جبهه کار کند، باید تنوع، ابتکار، انگیزه، برنامه و کار هدایت شده داشته باشد و این امکان ندارد مگر با تشکیل جبهه. از افراد و مجموعه‌ها به تنهایی کاری برنمی آید، بلکه باید یک کار وسیع جبهه‌ای انجام داد، که این کار هم فقط با حضور و ابتکارات مردم امکان پذیر است. (۰۲/۰۲/ ۱۳۹۲) ... باید با جذب و یارگیری، جبهه انقلاب را توسعه داد.» (۲۸/۰۲/ ۱۳۹۹)
ضرورت تشکل‌یافتگی و انسجام جبهه انقلاب در مواجهه با جریان تحریف و تحریم، یکی از ضرورت‌ها و نیاز‌های اساسی هویت سازی در گام دوم انقلاب است.

«یکی از واجبات هر گروه مردمی‌ای که هدفی را دنبال میکنند ایجاد تشکیلات است. تشکیلات یعنی نظم، تقسیم وظایف، ارتباط، اتصال و زنجیره‌ای کار کردن. تا تشکیلاتی نباشد نمی‌توان هیچ چیزی بنا نمود... البته این به معنای گم شدن در هفت توی بوروکراسی و دیوانسالاری نیست، بلکه مراد بودن تشکیلات و و وجود یک مرکز فکری است. (۰۴/۰۷/ ۱۳۷۰) معنای تشکیلات واحد این است که افرادی که در این تشکیلات کار می‌کنند با همکاری، همراهی و همگامی یکدیگر دنبال جهت و گمشده واحدی می‌گردند. (۰۲/۰۳/ ۱۳۵۹) وجود تشکیلات بهترین راه و برترین حربه‌ای است که می‌تواند مسیر را باز کند و هدایت الهی و انقلابی را در ذهن‌ها و جان‌ها بنشاند و به نتیجه برساند. تشکل‌ها می‌توانند مصونیت بخش باشند و انسان‌ها را از افتادن در گرداب‌های گوناگون و منجلاب‌های مختلف نجات دهند و آنان را حفظ کنند... درون تشکیلاتِ منظم، انسان‌های تربیت شده و عناصر فهیم و کارآمد بوجود می‌آیند. وقتی سازمان و تشکیلات و مجموعه‌ای منظم باشد، همانند جدول کشی زیر سدّی پرآب است که اگر درست انجام شود، یک قطره آب هدر نخواهد رفت و همه به محل مورد نیاز می‌رسد.» (۲۵ /۰۶/ ۱۳۹۴)

یکی از نقش‌های برجسته بسیج در عرصه هویت سازی خصوصا بسیج اساتید و طلاب، فرهنگیان و دانشجویی، میدانداری آنان در شبکه سازی جهاد تبیین علیه جنگ شناختی و ادراکی دشمن در گام دوم است. رهبر انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر از خبرگان و نخبگان دو مرکز مهم اندیشه ورزی کشور یعنی حوزه و دانشگاه نیز درخواست حضور در بین جوانان و میدان داری آن‌ها در هدایتگری جریان‌های فکری- معرفتی، بصیرتی- سیاسی، اندیشه‌ای - معرفتی و آماده سازی جوانان در مواجهه با جریان تحریف و جنگ نرم دشمن است.

ه- مشارکت و حمایت در پیاده سازی: منظور از پیاده سازی، عملیاتی کردن و اجرایی نمودن مفاهیم، گزاره‌های هیوت اسلامی ایرانی در نظامات آموزشی، تربیتی، حکمرانی و ... جمهوری اسلامی می‌باشد. در نظام مردم سالاردینی، مشارکت بسیج بعنوان لوکوموتیو انقلاب در اداره کشور و عرصه هویت سازی با توجه به گستره در عرصه جغرافیایی کشور و شمولیت بسیج در اقشار مختلف، نقش یگانه است. سپردن امور کشور به مردم در عرصه‌های گوناگون اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و دفاعی، یکی از اصول و خطوط ثابت حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری بوده است. در برخی عرصه‌ها مانند عرصه دفاعی و امنیتی، حضور مردم ماندگاری انقلاب را در برابر تهاجم خارجی و فتنه‌ها و توطئه‌های گوناگون دشمن بیمه نموده است. این امر باید در خرمشهر‌های فجازی و فرهنگی و آموزشی بعنوان یک باور مسلم و گفتمان نظام مند، اجرایی و عملیاتی گردد.

بسیج باید با توانمندسازی نخبگان و فرهیختگان خود و ارتقای توانمندی‌های معرفتی، بصیرتی و مهارتی نسل جوان بسیج، مشارکت جدی در عملیاتی کردن هویت اسلامی ایرانی در تاروپود نظامات آموزشی، سیاسی، اجتماعی، دفاعی و اقتصادی کشور، در حفظ، عمق بخشی داخلی و خارجی هویت اسلامی ایرانی و رساندن هویت فرهنگی سیاسی کشور به مرز بازدارندگی در برابر تهاجم شناختی و جنگ نرم دشمن و برون رفت از چالش‌ها و مشکلات کشور و ارتقای هویت شتابندگی و پیشبرد انقلاب اسلامی را در تحقق آرمان‌های گام دوم انقلاب شامل تحقق دولت، جامعه و تمدن نوین اسلامی و تحقق شعار‌های جهانی انقلاب آشکار سازد.

و- نظارت و مطالبه گری: به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که با هدف تحریک و تشویق کسانی صورت می‌گیرد که مسئولیتی در زمینه‌ای بر عهده دارند تا مسئولیت خود را به نحو احسن انجام دهند. از این روی مطالبه گری یک کنش سیاسی اجتماعی است که با ابزار‌های مشروعی که بتواند در راستای این هدف قرار گیرد می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. مطالبه هویت سازی، انگیزش حس اجتماعی نسبت به وظایف و نقش هر فرد و گروه در قبال هویت ملی و نیز تبدیل عملیات سازی بیانیه به مطالبه عمومی و خواست اجتماعی از موارد مهم در مطالبه گری است.
اداره کشور و پیشبرد انقلاب و مصونیت سازی در مواجهه با چالش‌ها و عمق بخشی داخلی و خارجی انقلاب و تحقق هویت اسلامی ایرانی و تحقق ایران قوی و پیشرفته‌های همه جانبه آن تنها با حضور گسترده و نظام‌مند «حرکت عمومی» همه مردم میسّر است.
اگرچه وجود نظارت همگانی و امر به معرف و نهی از منکر در فرهنگ اسلامی، تعیین کننده جایگاه و نقش مردم در نظارت بر عملکرد مسئولان و مطالبه گری و بازخواست مردم از آنان بعنوان نمایندگان و وکلای ملت قطعی است، اما متاسفانه بنابه دلایل گوناگون، از جمله قانونمند نکردن نظارت و مطالبه گری، عدم فرهنگ سازی و گفتمان سازی آنها، و نیز عدم پیش بینی دیگر الزامات آن، مانند تعیین سامانه‌های هوشمند، کارنامه این بخش از حضور مردم، قابل قبول نیست و نیازمند به تدبیر و تصمیمات لازم از سوی مسئولان کشور برای مطالبه گری در عرصه هویت سازی است.

برآیند
حضور گسترده بسیج در عمق جغرافیایی و حکمرانی کشور، فرصت و ظرفیت بسیار بزرگ برای نظارت و مطالبه گری از مسئولان قوا، نهاد‌ها و سازمان‌ها برای اهتمام لازم برای توجه و اهتمام برای حفظ، ارتقا و نهادینه سازی مولفه‌ها و شاخص‌های هویت اسلامی ایرانی در تارپود عرصه حکمرانی و اجتماعی کشور است.
در جنگ نرم و کارزار شناختی و ادراکی دشمن با جمهوری اسلامی، یکی از نقطه آماج‌های دشمن، عرصه هویت اسلامی ایرانی است. غفلت از توجه به هویت ملی و عدم فرهنگ سازی و گفتمان سازی برای آحاد جامعه خصوصا نسل جدید، مخاطرات جدی برای استحکام بخشی داخلی و گسترش هویت غربی است.
بسیج بعنوان مهم‌ترین نهاد فراگیر اجتماعی کشور یکی از مخاطبان اصلی حراست و پاسداشت هویت ملی است (عبدالملکی و قنبری، ۱۳۹۳) که برای انجام رسالت و ماموریت‌های خود در پاسداری و حراست از انقلاب اسلامی و دستاورد‌های آن نیازمند بهره گیری از بسته‌های هویت جمعی است. بر این اساس بسیج باید در تهیه نقشه راه نهادینه سازی هویت ملی در کشور، ضمن طراحی و ترسیم الگوی هویت ملی بر مبنای مکتب انقلاب اسلامی، به آسیب شناسی و ترسیم وضعیت هویت ملی در کشور همت نماید و با احصای مسائل اساسی، راهبرد‌ها و اقدامات، به نگاشت نهادی و تقسیم کار تحقق هویت ملی در معاونت‌ها و اقشارگوناگون بسیج و نیز مشارکت نهاد‌ها و سازمان‌های گوناگون کشور اقدام نماید.

یادداشت
۱- مدرس، پژوهشگر و دکترای مهندسی سیستم‌های فرهنگی.
مآخذ
- بیانات رهبری در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام، ۱۲/۰۹/ ۱۳۷۹
- بیانات رهبری در دیدار با نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، ۲۵/۱۲/ ۱۳۹۴
- پاسخ رهبری به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه، ۱۶/۱۱/ ۱۳۸۱
- بیانات رهبری در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه ها، ۰۲/۰۶/ ۱۳۹۰
- بیانات رهبری در دیدار با فعالان جبهه فرهنگی انقلاب، ۰۲/۰۲/ ۱۳۹۲
- بیانات رهبری در ارتباط تصویری با نمایندگان تشکل‌های دانشجویی، ۲۸/۰۲/ ۱۳۹۹
- بیانات رهبری در دیدار با اعضای شورای عای مجامع جهانی اهل بیت (ع)، ۰۴/۰۷/ ۱۳۷۰
- بیانات رهبری در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری، ۱۵ /۱۲/ ۱۳۹۲
- بیانات رهبر انقلاب اسلامی، ۰۲/۰۳/ ۱۳۵۹
- بیانات رهبر انقلاب اسلامی، ۰۲/۰۳/ ۱۳۵۹، به نقل از دغدغه‌های فرهنگی
- بیانات رهبر انقلاب در دیدار با فرماندهان سپاه، ۲۵/۰۶/ ۱۳۹۴
- خانی، مهدی (۱۳۹۲) خاکی از جنس آسمان (مروری بر شکل گیری و توسعه بسیج)، معاونت انتشارات و روابط عمومی سپاه
- جلیلی، مهناز، عبدالملکی، هادی (۱۳۹۱) هویت عاشورایی بسیج، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، زمستان، شماره ۵۷
- شعبانی سارویی، رمضان (۱۴۰۲) تاملی بر تاثیرات جنگ تحمیلی بر هویت ملی، ماهنامه مطالعات هویتی، شماره ۹۰
- صحیفه نور (۱۳۸۸) بیانات و پیام‌های امام خمینی (ره)، موسسه‌ی تنظیم و نشر آثارج ۱۲
- عبدالملکی، هادی، قنبری، علی (۱۳۹۳) نقش بسیج در تحکیم هویت ملی جوانان، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، شماره ۶۳
- گل محمدی، احمد (١٣٨٠) جهانی شدن و بحران هویت، تهران، نشریه مطالعات ملی، شماره١٠
- گودرزی، حسین، نقش و کارکرد بسیج در هویت و همبستگی ملی، روزنامه جام جم ۰۶/۰۹/ ۱۳۹۰