رویکرد اردن به مساله فلسطین/ از همدلی مردم تا هم‌سویی دولت با غرب

اردن کشوری است که مستقیماً با مسئله فلسطین درگیر است. این درگیری ناشی از فاکتورهای متعدد امنیتی برای اردن است. در این نوشتار به اختصار موضع اردن در قبال منازعه فلسطین بررسی می‌شود.

اهمیت جغرافیای اردن در مسئله فلسطین

اردن در سال ۱۹۴۶ به استقلال رسید، اما از جمله کشورهای بزرگ عربی به لحاظ مساحت است. جغرافیای اردن اهمیت زیادی دارد زیرا به کشورهای مهم عربی شامل سوریه، عراق، عربستان سعودی، فلسطین و همچنین با اراضی اشغالی مرز مشترک دارد. اردن نزدیک‌ترین کشور عربی به فلسطین است و طولانی‌ترین خط مرزی را با فلسطین دارد. با توجه به همین موقعیت جغرافیایی و همچنین با توجه به مساحت بیش از ۸۹ هزار کیلومتر مربعی که ۷۵ درصد آنرا بیابان تشکیل می‌دهد، اردن از اهمیت زیادی به خصوص نزد رژیم صهیونیستی و آمریکا برخوردار است.

اردن در تحولات فلسطین نیز نقش پررنگی دارد، اما این نقش بیش از همه به ضرر فلسطینی‌ها است. قدرت‌های غربی از زمان اعلامیه بالفور سال ۱۹۱۷ تاکنون همواره سعی کرده‌اند از جغرافیای اردن به نفع رژیم صهیونیستی استفاده کنند. بیش از یک میلیون فلسطینی در اردوگاه پناهدگان در اردن حضور دارند، آوارگانی که خود را شهروند اردن نمی‌دانند و ترکیب جمعیتی این کشور را تحت تأثیر قرار داده‌اند. به نظر می‌رسد همین موضوع و همچنین مساحت بیش از ۸۹ هزار کیلومتر مربعی نیز عامل مهمی است مبنی بر اینکه از اردن به عنوان وطن جایگزین فلسطینی‌ها یاد می‌شود.

علاوه بر جمعیت، اردن پس از جنگ ۱۹۴۸ و در سال ۱۹۵۰ کرانه باختری و بیت‌المقدس شرقی را ضمیمه خاک خود کرد. اردن در سال ۱۹۶۷ کرانه باختری را به نفع رژیم صهیونیستی از دست داد. در دهه ۱۹۸۰ اردن از ادعای حاکمیت بر کرانه باختری به نفع فلسطین صرف‌نظر کرد تا کشور مستقل فلسطین ایجاد شود و طرح وطن جایگزین نیز بی‌اعتبار شود، اما این طرح همیشه از سوی رژیم صهیونیستی و حامیان آن وجود داشته است. عبدالله دوم، پادشاه اردن با طرح وطن جایگزین برای فلسطینی‌ها مخالف است و تنها راه حل مسئله فلسطین را راه حل دو دولتی می‌داند. طی سال‌های گذشته، عبدالله دوم در مناسبت‌های مختلف با صراحت اعلام کرده است: «اردن، اردن است و فلسطین، فلسطین».

رویکرد اردن به بحران فلسطین: سازش با رژیم صهیونیستی و همسویی با قدرت‌های غربی

بحران فلسطین در سیاست خارجی اردن اهمیت بسیار زیادی دارد و طی بیش از هفتاد سال گذشته، بخش عمده‌ای از ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی اردن معطوف به این بحران بوده است. اردن از دهه ۱۹۹۰ به بعد مسیر سازش و صلح با رژیم صهیونیستی را در پیش گرفت. یکی از رخدادهای مهم در سیاست خارجی اردن، امضای معاهده صلح وادی عربه با رژیم صهیونیستی در سال ۱۹۹۴ است. اردن پس از مصر دومین کشور عربی بود که با رژیم صهیونیستی توافق صلح امضا کرد. نام این توافق‌نامه نام مکانی است که در آنجا امضا شد.

وادی عربه در مرزهای اردن و رژیم صهیونیستی است. این توافق با نظارت بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا میان اردن و رژیم صهیونیستی امضا شد. در مقدمه این معاهده آمده است: «هدف دو طرف تحقق صلح عادلانه و دائم و فراگیر در خاورمیانه بر اساس قطعنامه‌های ۲۴۲ و ۳۳۸ شورای امنیت است.» اردن در حالی که با رژیم صهیونیستی پیمان صلح امضا کرد، در اکتبر ۱۹۹۹ با هدف تأمین امنیت مرزهای این کشور با رژیم صهیونیستی، دفاتر حماس را در اردن تعطیل و بسیاری از رهبران ارشد این گروه را اخراج کرد.

نکته مهم دیگر اینکه؛ دیدگاه اردن در خصوص حل‌وفصل مسأ‌له فلسطین تا حدود زیادی با قدرت‌های بزرگ غربی همگرا بوده است. یکی از دلایل این همگرایی نیز این است که اردن به حدی قوی نیست که بتواند سیاست خارجی مستقلی اتخاذ کند. در واقع، اردن حفظ حاکمیت و استقلال خود را از طریق وابستگی به قدرت‌های بزرگ پیگیری می‌کند. با این حال، همسویی با قدرت‌های غربی در مسأله فلسطین سبب نشد که تمامیت ارضی اردن مورد تهدید واقع نشود. طمع‌ورزی به جغرافیای اردن برای اسکان فلسطینی‌ها و اشغال کامل جغرافیای فلسطین توسط رژیم صهیونیستی در سال‌های اخیر نیز پیگیری شد. در معامله قرن که توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهوری سابق آمریکا ارائه شد نیز اردن به عنوان وطن جایگزین مطرح بود. در جنگ کنونی غزه نیز رژیم صهیونیستی پیشنهاد داد مردم غزه در اردن ساکن شوند. هدف اصلی این ایده تل‌آویو، کوچاندن اجباری مردم غزه و تخریب کامل غزه بود که با مخالفت قاطع اردنی‌ها همراه شد.

مخالفت گسترده مردم اردن با پیمان وادی عربه

بر خلاف حکومت اردن که سازش با رژیم صهیونیستی را تأمین‌کننده منافع این کشور می‌داند، مردم اردن مخالف پیمان وادی عربه هستند و بارها با برگزاری تظاهرات این مخالفت را اعلام کرده‌اند. مطابق برخی از نظرسنجی‌ها بیش از ۸۰ درصد از مردم اردن نه تنها با پیمان وادی عربه بلکه با هرگونه روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی مخالف هستند. در برخی از نظرسنجی‌ها نیز تا ۹۷ درصد مردم اردن مخالف صلح و سازش با رژیم صهیونیستی هستند و بر لغو پیمان وادی عربه تأکید دارند.

مردم اردن نیز با طرح وطن جایگزین برای فلسطینی‌ها مخالف هستند و بر تشکیل کشور مستقل فلسطینی تأکید دارند. در جنگ کنونی غزه نیز مردم اردن مکرراً با برگزاری تظاهرات، خواستار حمایت دولت این کشور از مردم غزه و همچنین قطع روابط با رژیم صهیونیستی شده‌اند. این تظاهرات نشان داد که تعارض و تضاد آشکاری در رویکرد مردم و دولت اردن در قبال مسئله فلسطین وجود دارد و مردم اردن بر این باور هستند که سازش با رژیم صهیونیستی و همسویی با قدرت‌های غربی صرفاً تأمین‌کننده منافع تل‌آویو است و برای اردن و همچنین فلسطینی‌ها دستاوردی نخواهد داشت. با این حال، دولت اردن به مخالفت‌های گسترده مردمی بی‌توجه است. می‌توان گفت این تظاهرات و تضاد، ضعف آشکار مشروعیت دولت اردن را نیز ثابت می‌کند.

نتیجه

اردن از کشورهای مهم در منازعه فلسطین- رژیم صهیونیستی است. با این حال، این اهمیت ناشی از نگاه ابزاری رژیم صهیونیستی و قدرت‌های غربی به اردن است. این نگاه که به صلح وادی عربه در سال ۱۹۹۴ منجر شد، سبب نشد اردن از تبعات امنیتی منازعه فلسطین- رژیم صهیونیستی در امان باشد، زیرا همواره از اردن به عنوان وطن جایگزین فلسطینی‌ها یاد شده است که هم تهدیدی برای تمامیت ارضی اردن و هم تمامیت ارضی فلسطین است.

نگاه ابزاری به اردن در منازعه فلسطین-رژیم صهیونیستی در اقدام اخیر نظامی جمهوری اسلامی ایران علیه اراضی اشغالی نیز وجود داشت و اردن به بهانه حفظ حاکمیت خود، با رژیم صهیونیستی برای مقابله با موشک‌ها و پهپادهای ایرانی همراهی کرد. این در حالی است که اردن مانند اغلب کشورهای عربی برای متوقف کردن نسل‌کشی رژیم صهیونیستی در غزه اقدامی انجام نداد.