عدل در کلام یک حساب دارد و در فقه و حقوق حساب دیگری دارد. عدل در کلام عبارت از این است که انسان نه مجبور است نه مفوَّض؛ «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْن»، آنکه متوسط بین دو باطل است، عدل است، آیه مبارکه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» ناظر به عدل در کلام است، ناظر به آزادی در کلام است. این عدل کلامی است و ارتباطی با عدل فقهی و حقوقی ندارد؛ اما از جهت فقهی و حقوقی به انسان می‌گویند بی‌راهه نرو، راه کسی را هم نبند، بر تو واجب است که به حق معتقد باشی، معترف باشی و عمل کنی. ایشان بیان داشتند: این «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»، یعنی اجباری در کار نیست. این یک حکم کلامی است، نه حکم فقهی. معنایش این نیست که انسان آزاد است هر کاری را بکند، معنایش این است که اگر بخواهد کافر بشود و بد کند و به جهنم برود، آزاد است و اگر بخواهد کار خوبی کند مؤمن بشود و به بهشت برود، آزاد است. این «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»، هیچ ارتباطی با مسئله فقهی و مسئله حقوقی ندارد، این راجع به مسئله کلامی است و کلاً بحثش جداست، اما در مسئله فقه بر همه واجب است عادل باشند، بر همه واجب است از ظلم بپرهیزند. بنابراین، یک عدل کلامی داریم که آیه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» عهده‌دار آن است و یک عدل فقهی و حقوقی داریم که «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ» عهده‌دار آن است. ظلم نسبت به همه حرام است، حتی نسبت به سگ! سگی که کاری به کسی ندارد، ستم کردن نسبت به آن بد است، چه اینکه سگی اگر تشنه باشد بخواهند آن را سیراب کنند، این کار ثواب دارد. همان‌طوری که سیراب کردن درخت ثواب دارد، سیراب کردن سگ هم ثواب دارد. ظلم کردن نسبت به هر موجودی بد است. عدل نسبت به ذات اقدس الهی، واجب «عن الله» است، نه واجب «علی الله» و ظلم نسبت به ذات اقدس الهی، ممتنع «عن الله» است، نه ممتنع «علی الله»؛ خدا از آن جهت که حقیقتی است نامتناهی و ماوراء خدا چیزی نیست تا حاکم بر خدا باشد، نمی‌شود گفت این حکم، حاکم «علی الله» است و بر خدا واجب است که فلان کار را انجام بدهد یا بر خدا حرام است که فلان کار را انجام بدهد، بلکه کار قبیح «یمتنع صدوره عن الله تعالی» و کار لازم «یجب صدوره عن الله تعالی». عدلیه حرفش این است که عدل، واجب «عن الله» است نه «علی الله» و ظلم، حرام و ممتنع «عن الله» است، نه «علی الله».
ذات اقدس الهی نه تنها عدل را، بلکه فوق عدل را که احسان است و رحمت رحمانیه است، بر خود لازم کرده است که این واجب «عن الله» است، نه واجب «علی الله»: «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»، رحمت بالاتر از عدل است. رحمن اسم اعظم است و همه این اسماء نازله، زیر مجموعه «الله» و زیر مجموعه «الرحمن» هستند؛ لذا «الرحمن» صفت برای چیزی قرار نمی‌گیرد به استثنای «الله»؛ ولی «الرحیم» و امثال ذلک صفت قرار می‌گیرند. به هر تقدیر ذات اقدس الهی عدل محض است و فوق عدل، رحمت رحمانیه دارد، نه رحمت رحیمیه. رحمت رحیمیه آن وسعت را ندارد که کار رحمت رحمانیه را بکند. ظلم بر همه حرام است!
