مردم، عقلانیت و مسئولیت اجتماعی

سال‌هاست که در بیان رهبر حکیم انقلاب، بسیج تنها یک مجموعه سازمانی یا یک ظرفیت امنیتی توصیف نمی‌شود؛ بلکه به منزله «نیرویی مردمی، عقلانی و آینده‌ساز» شناخته شده است. از همین زاویه است که نگاه به بسیج در سخنان ایشان، بر سه محور اصلی تأکید دارد: اهمیت حضور مردم در عرصه‌های مسئولیت اجتماعی، ضرورت عقلانی‌بودن حرکت‌های جمعی و نقش بسیج در ساختن آینده کشور. این گزارش تلاش می‌کند بر اساس همین محور‌های کلیدی، تصویری تحلیلی از اهمیت بسیج در نگاه رهبری ارائه دهد؛ تصویری که از مرز مناسبت‌ها فراتر می‌رود و به فلسفه وجودی این جریان مردمی می‌پردازد.

 تجلی حضور مردم در مسئولیت‌های اجتماعی
در نگاه رهبری، مهم‌ترین ویژگی بسیج، «مردمی‌بودن» آن است؛ یعنی اینکه این جریان نه با دستور اداری شکل گرفته و نه با سازوکار‌های رسمی اداره می‌شود. همین مردمی‌بودن است که به آن قدرت تحرک، انعطاف و اثرگذاری می‌دهد. حضور مردم به منزله کنشگران داوطلب، موجب شده است بسیج بتواند در بخش‌هایی ورود کند که ساختار‌های رسمی یا گرفتار بروکراسی‌اند یا محدودیت منابع دارند. این حضور مردمی، نوعی سرمایه اجتماعی تولید کرده که در بزنگاه‌ها به کمک کشور می‌آید. 
در سال‌های اخیر، این حضور مردمی در قالب گروه‌های جهادی، فعالیت‌های اجتماع‌محور، مشارکت در مدیریت بحران‌ها و برنامه‌های فرهنگی و آموزشی دیده شده است. رهبری همواره تأکید کرده‌اند، بسیج زمانی معنا پیدا می‌کند که این حضور واقعی باشد؛ یعنی مردم خود را بخشی از حل مسئله بدانند، نه تماشاگر آن. همین نگاه سبب شده است بسیج در بسیاری از نقاط کشور به‌عنوان نخستین جریان داوطلبانه وارد میدان شود و مسئولیت‌هایی را که روی زمین مانده‌اند، به دست بگیرد. 
نکته مهم دیگری که در این نگاه دیده می‌شود، این است که «حضور مردم» فقط به معنای نیروی انسانی نیست؛ بلکه به معنای پیوند اجتماعی، اعتماد و احساس مسئولیت است. به عبارت دیگر، حضور مردم در بسیج، نوعی شبکه اجتماعی تولید می‌کند که هر فرد می‌تواند نقش خود را ایفا کند؛ از دانشجو و پزشک تا معلم، مهندس یا کارآفرین. این گستردگی همان چیزی است که رهبری آن را «ثروت بزرگ کشور» می‌نامند.

عقلانیت در بسیج. حرکت منظم، هدفمند و مسئله‌محور
یکی از نکاتی که در تحلیل‌های رهبری درباره بسیج کمتر دیده شده، اما بسیار مهم است، تأکید بر «عقلانی‌بودن» بسیج است. در نگاه ایشان، بسیج یک حرکت احساسی یا هیجانی نیست؛ بلکه نیرویی است که باید بر اساس شناخت میدان، تحلیل مسئله و انتخاب درست اولویت‌ها عمل کند. همین تأکید بر عقلانیت، موجب شده است که بسیج بتواند در مسیر‌های بلندمدت وارد شود و تنها به اقدامات نمادین و مقطعی اکتفا نکند.
این رویکرد عقلانی، در سال‌های اخیر در فعالیت‌های مسئله‌محور بسیج دانشجویی، گروه‌های تخصصی، فعالیت‌های علمی و فناوری و حضور نخبگان در قالب پروژه‌های کاربردی دیده شده است. رهبری همواره خواسته‌اند که بسیج دانشگاهی و نخبگانی، میدان عقلانی‌کردن مسائل کشور باشد؛ یعنی جایی که دانشجویان و جوانان، تحلیل، تحقیق و اقدام مبتنی بر واقعیت را در کنار هم به‌کار بگیرند. نتیجه این نگاه، شکل‌گیری صد‌ها پروژه تخصصی در حوزه‌های انرژی، فناوری، پزشکی، کشاورزی و صنعت بوده است. 
در سطح اجتماعی نیز این عقلانیت موجب شده است بسیج در بسیاری از مناطق، به‌جای اقدامات سطحی یا تبلیغاتی، سراغ ریشه‌های مشکلات برود. برای نمونه، در موضوعاتی مانند اشتغال محلی، مسائل آب، آموزش کودکان یا بهداشت روستاها، گروه‌های بسیجی نه‌فقط در نقش مجری، بلکه در نقش تحلیلگر میدان ظاهر می‌شوند. در نگاه رهبری، این توان تحلیل و انطباق، همان چیزی است که می‌تواند بسیج را از یک مجموعه داوطلبانه ساده، به یک نیروی مؤثر در ساختن آینده بدل کند. 

 نیروی خدمت‌رسان و پشتیبان جامعه در بحران‌ها
در تحلیل رهبری، یکی از مهم‌ترین مصادیق کارکرد بسیج، حضور در بحران‌هاست؛ جایی که سرعت عمل، داوطلبی و روحیه مسئولیت‌پذیری اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در سال‌های گذشته، از زلزله‌ها و سیل‌های بزرگ گرفته تا بحران کرونا، حضور بسیجی‌ها یکی از تصویر‌های ماندگار در ذهن مردم بوده است. این حضور در سخنان رهبری نیز یک محور برجسته است؛ چرا که در چنین موقعیت‌هایی، بسیج توانسته ظرفیت مردمی خود را به کمک ساختار‌های رسمی بیاورد و نقش مؤثری در کاهش آسیب‌ها داشته باشد.
در این بحران‌ها، بسیج معمولاً جزء اولین نیرو‌هایی است که به منطقه می‌رسد؛ زیرا نه وابستگی سازمانی پیچیده دارد و نه محدودیت‌های اداری مانع حرکتش می‌شود. این سرعت و داوطلبی موجب شده در بسیاری از مواقع، مردم آسیب‌دیده اولین چهره‌هایی که می‌بینند، چهره‌های بسیجی‌ها باشد. رهبری این حضور را نشانه‌ای از «پیوند میان مردم و مسئولیت جمعی» می‌دانند؛ پیوندی که در ساختار‌های دیگر کمتر دیده می‌شود. 
نکته مهم‌تر این است که در نگاه رهبری، بسیج در بحران فقط امدادگر نیست؛ بلکه امیدآفرین است. حضور آرام، گستردگی نیروها، و واکنش سریع، در کنار خدمات میدانی، نوعی احساس امنیت روانی برای مردم ایجاد می‌کند. این نقش، به‌ویژه در بحران کرونا کاملاً مشهود بود؛ جایی که بسیج افزون بر کمک‌های میدانی، در سامان‌دهی شبکه‌های مردمی و حمایت از نظام سلامت نقش مهمی ایفا کرد. این تجربه‌ها بخش مهمی از همان «سرمایه اجتماعی» است که رهبری همواره بر آن تأکید کرده‌اند.

بسیج؛ ظرفیت آینده‌ساز جامعه
در سخنان رهبری، «آینده‌سازی» یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم درباره بسیج است. ایشان بار‌ها تأکید کرده‌اند که بسیج صرفاً متعلق به گذشته یا امروز نیست؛ بلکه بخشی از چشم‌انداز آینده کشور به شمار می‌آید. این نگاه آینده‌ساز، بر چند محور استوار است: نقش جوانان، ظرفیت علمی، توان شبکه‌سازی اجتماعی و قابلیت ورود به مسائل نو. 
در این چارچوب، بسیج فرصتی برای نسل جدید ایجاد کرده است تا مسئولیت‌پذیری اجتماعی را تجربه کنند و در کنار تخصص، مهارت زندگی جمعی و اقدام اجتماعی بیاموزند. این تربیت اجتماعی، از نظر رهبری، یکی از سرمایه‌های استراتژیک کشور است؛ زیرا جوانانی را تربیت می‌کند که هم دغدغه‌مندند و هم توانمند. این روحیه سبب شده است بسیاری از پروژه‌های مهم علمی و اجتماعی کشور، در قالب تیم‌هایی متشکل از دانشجویان و نخبگان بسیجی شکل بگیرد. 
از سوی دیگر، آینده‌سازی به معنای ایجاد ثبات و امنیت اجتماعی است؛ حوزه‌ای که بسیج در آن نقش مکمل مهمی دارد. حضور در محلات، شناخت مسائل، ارتباط مستقیم با مردم و توان بسیج سریع نیروها، به این مجموعه قدرت داده که در بسیاری از موقعیت‌های حساس، شکاف‌های اجتماعی را ترمیم یا مدیریت کند. این کارکرد، همان چیزی است که رهبری از آن به‌عنوان «ستون فقرات مردمی کشور» یاد می‌کنند.