هر چند برخی نشانه ها حکایت از این دارد که دولت آنکارا همواره بر رویکرد تهاجمی خود ادامه می دهد و حتی زمینه تنش های پرشدت را با حمله زمینی به خاک سوریه فراهم خواهد کرد، اما عوامل و شرایط حاکم بر محیط داخلی و منطقه ای ترکیه محدودیت های لازم و حتی زمینه های تعدیل را فراهم کرده است.
در ماه های اخیر علایم مختلف و متضادی در رویکردهای سیاست خارجی ترکیه به وجود آمده است که تحلیل خطی کمکی به ادراک ماهیت آن نمی کند؛ نشانه هایی مانند احیاء روابط با رژیم صهیونیستی، اختلاف و ناهمسویی با امریکا در موضوع حزب کردی سوریه ( پ.ی.د) تشدید انتقادات با اروپا و در حاشیه قرار گرفتن توافقات صورت گرفته از طرف اروپا در مورد پناهندگان سوری، ارسال سیگنال های مثبت به روسیه برای بازسازی روابط، رزمایش مشترک ترکیه با هشت کشور خارجی موسوم به 'افس 2016' (کشورهای آلمان، آمریکا، آذربایجان، انگلیس، قطر، پاکستان، لهستان و عربستان) تقویت روبط با عربستان با رویکرد هم افزایی در نقش آفرینی در بحران های منطقه ای از جمله سوریه، تنش با جریان داعش و درگیری های مسلحانه با آن و در نهایت اظهار نظر برخی مقامات ترکیه مانند نومان کورتولموش معاون نخست وزیر، مبنی بر ضرورت تجدید نظر در سیاست خارجی آنکارا از جمله در سوریه، بیانگر آن است که رویکرد خارجی ترکیه سیالیت بیشتری یافته است.
در چنین وضعیتی با استعفای احمد داوود اوغلو، که در یک دهه اخیر از آن به عنوان معمار سیاست خارجی حزب حاکم یاد می کردند، و آغاز نخست وزیری بینالی یلدریم، عملا نقش افرینی بی واسطه اردوغان شروع شده است. مقاله حاضر در صدد است به دگردیسی و دگرگونی متعارض سیاست خارجی ترکیه اشاره نماید.
رویکردهای متعارض در سیاست خارجی ترکیه
عوامل و شرایط مختلفی باعث شده سیاست خارجی ترکیه در وضعیت پارادوکسیکال و سیالی قرار گیرد تا جایی که برخی از پژوهندگان مسائل ترکیه، عنوان «ناراهبرد» را به آن اطلاق می کنند. در ذیل به مهم ترین آن پرداخته می شود؛
1- انتخاب پاردایم تقابل با داعش؛ در ماه های اخیر اخبار متنوعی در مورد حملات داعش از خاک سوریه به شهرهای مرزی ترکیه از جمله شهر مرزي كليس و کشته و زخمی شدن ده ها نفر از شهروندان ترک منتشر شد. البته حملات انتحاری در استانبول و آنکارا و شهر مرزی سوروچ نیز که منجر به کشته شدن چند صد نفر از شهروندان ترکیه شد در سابقه اقدامات یک ساله داعش قابل استناد است. تحرکات نظامی ترکیه نیز در تقابل با آن ها حالتی عینی به خود گرفته و در حملات توپخانه ای ده ها نفر از نیروهای داعش را از بین برده اند. این گونه درگیری ها در شرایط حاضر قاعده مند شده و به صورت روندی مسیر خود را مشخص و تداوم می دهد. پیش بینی آینده نزدیک و بررسی سناریو های مختلف این فرض را تقویت می کند که تنش های ترکیه با داعش روند چارچوب مندی به خود خواهد گرفت و در سطح برخورد نظامی –امنیتی نه چندان پرشدت تداوم خواهد یافت و داعش در فرصت های مختلف به اقدامات تروریستی خود ادامه خواهد داد و پاسخ ارتش ترکیه نیز عرصه هایی از فرصت جدید را در حوزه سوریه بوجود خواهد آورد. البته تقابل تریکه با داعش، به معنای عدم حمایت آنکارا از دیگر گروه های تروریستی در سوریه نیست، بلکه ترکیه اکنون حمایت های خود را بر جبهه النصره متمرکز کرده است، در حالی که این یک گروه تروریستی و روسیه نیز این موضوع را در سطح بین الملل مطرح کرده است. حتی تقابل ترکیه با داعش نیز روندی سینوسی دارد و کاملا معلوم نیست که آنکارا چه سیاستی در این زمینه دنبال می کند.
2- معترض به سیاست کردی آمریکا؛ آمریکا همواره بر پتانسیل های نظامی کردهای سوریه (پ.ی.د) تاکید کرده و بدون توجه به اعتراضات آنکارا، اقدامات جدی در تسلیح نمودن آن ها انجام می دهد. به ظن مقامات ترک تسلیحات ارسالی به کردهای سوریه در کوتاه ترین زمان در اختیار سازمات تروریستی پ.ک.ک قرار می گیرد. این مساله ترک ها را بر آن داشته که در برخورد با سازمان کردی سوریه بر الگوی رفتاری و راهبردی خود تاکید کنند و ناهمسو با امریکا عمل کنند.
3- احیاء روابط با رژیم صهیونیستی؛ در یک سال اخیر تحرکات دیپلماتیک جدی بین آنکارا و تل آویو برای حل تنش مربوط به کشتی مرمره که از سال 2010 در جریان بود، صورت گرفت، تا این که اکنون مقامات تل آویو و آنکارا از مرحله نهایی مذاکرات سخن می گویند؛ مذاکراتی که در محوریت آن ضرورت همکاری های امنیتی قرار دارد.
توافقاتی نیز در مورد سه شرط آنکارا یعنی؛ عذر خواهی از ترکیه ،پرداخت غرامت به کشته شدگان کشتی مرمره و رفع حصر غزه صورت گرفته و شرط اول و دوم ترکیه یعنی عذرخواهی و پرداخت غرامت نیز حل شده است، اما در خصوص شرط سوم که رفع حصر غزه است دو طرف ترکی و صهیونی روی فرمول خاصی کار می کنند تا بدون رفع کامل حصر غزه، کمک ها و محموله های ارسالی به غزه از طریق ترکیه و با کنترل صورت گیرد. البته اظهارات اردوغان ریس جمهور ترکیه در فروردین ماه سال جاری و همچنین مصاحبه شای کوهن سرکنسول رژیم صهیونیستی در استانبول که در شرایط فعلی بالاترین نماینده تل آویو در ترکیه به شمار می رود، نشانگر عزم جدی طرفین در احیای روابط است.
اردوغان از نیاز متقابل ترکیه و اسرائیل سخن گفته است و شای کوهن نیز از قریب الوقوع بودن توافق آنکارا با تل آویو در عادی سازی روابط خبر داده و گفته است: دو طرف می توانند در خصوص فعالیت های اطلاعاتی در سوریه و برخی عملیات مشترک همکاری داشته باشند. البته در پیرامون اظهارات مذکور ده ها اقدام دیپلماتیک در حوزه های سیاسی- امنیتی صورت گرفته است .
4- ترمیم روابط منطقه ای؛ دولت انکارا با درک این که غرب نگاه تاکتیکی به راهبردهای ترکیه در بحران سوریه دارد و از طرفی نگرانی های امنیتی ترکیه از جانب جریان های کردی واگرا مورد توجه غرب نیست، تلاش می کند دگرباره روابط منطقه ای و دوجانبه خود را با بازیگران منطقه ای و کشورهای همسایه احیاء کند. در این چارچوب گسترش روابط با عربستان، ترمیم روابط با مصر، تنظیم روابط با ایران را هدف قرار داده است.
5- راهبرد تغییر و تداوم در مناقشه سوریه؛ بحران سوریه از پیچیده ترین مسائل سیاست خارجی ترکیه در نیم قرن اخیر بوده است که روندهای آن مستقیما امنیت و منافع ملی آن کشور را متاثر می سازد. رویکرد تهاجمی دولت آنکارا در بحران سوریه و نقش کاملا سلبی آن هنوز برای بخش قابل توجهی از شهروندان و نخبگان جامعه ترکیه مبهم است.
امروزه دولت ترکیه به این نتیجه رسیده است که در بحران سوریه دستاویز تاکتیکی غرب قرار گرفته است،
چون برای غرب حل بحران سوریه و حتی تغییر حاکمیت آن اولویت نبود بلکه اولویت اصلی غرب تداوم بحران کنترل شده برای شکل دهی مطلوبیت های ژئوپلیتیک خود در خاورمیانه می باشد. غربی ها با خلق پدیده داعش، رژیم اسرائیل را از موضوع فعال منطقه ای خارج کردند و آن را در حاشیه بحران های خاورمیانه قرار دادند. این در حالی است که ترکیه علاوه بر ریسک ژئوپلیتیک از زاویه قدرت گیری جغرافیای قومی کردی، با خطر تروریسم داعش و پدیده مهاجران سوری (5/2 میلیون نفر) مواجه شده است. ورود به خاک سوریه برای ایجاد منطقه امن و ایجاد منطقه پرواز ممنوع نیز به علت ملاحظات روسیه فعلا برای ترک ها مقدور نیست. با این اوصاف همواره حزب حاکم ترکیه به خصوص شخص اردوغان تداوم سیاست موجود را ترجیح می دهد، اما سیاست ملی ترکیه (بدنه اجتماعی، احزاب مخالف، ارتش و رسانه ها) خواهان تغییر در راهبرد دولت شان در بحران سوریه هستند. روندها حکایت از آن دارد که ترک ها در چارچوب مذاکرات بین المللی صلح، نقش آفرینی شان در سوریه را تعدیل و تنظیم خواهند کرد، مگر این که متحدان غربی آن کشور را به بازی بی انتها سوق دهند.
سرانجام سخن
تحرکات ترکیه در بحران سوریه همواره مورد رصد بازیگران منطقه ای و بین المللی است. هر چند برخی نشانه ها حکایت از این دارد که دولت آنکارا همواره بر رویکرد تهاجمی خود ادامه می دهد و حتی زمینه تنش های پرشدت را با حمله زمینی به خاک سوریه فراهم خواهد کرد، اما عوامل و شرایط حاکم بر محیط داخلی و منطقه ای ترکیه محدودیت های لازم و حتی زمینه های تعدیل را فراهم کرده است. با این حال رفتارهای تهاجمی ترکیه علیه سوریه و وابستگی بازیگران عرب منطقه، سرنوشت بحران سوریه را به بازیگران بین المللی واگذار کرده است؛ بازیگرانی که ماهیت و شکل تامین منافع ملی خود را مهم تر از واقعیت های حاکم بر صحنه می دانند./
