فضای مجازی و درآمیختگی مرزهای سنت و مدرنیته

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/شیرین کمالی

یکی از روش های دردناک پایان دادن به زندگی، خودکشی است؛ روشی که امروزه علت یک نیم درصد مرگ های جهان به شمار می رود. کشور ما نیز اگرچه در میان سایر کشورها در زمینه خودکشی رتبه 108 را به خود اختصاص داده و آمار آن به اندازه آمار اعتیاد و طلاق بالا نیست، اما طی سال های اخیر با پیوند شوم خودکشی و فضای مجازی، حساسیت زا شده است. برای مثال زیاد شنیده شده که دختر جوانی که در پی ارتباط با مردی در فضای مجازی متوجه انتشار عکس های خصوصی خود شد، به زندگی خود پایان داد و یا افرادی که قصد خودکشی داشتند تصویر یا دست نوشته ای را به عنوان آخرین لحظه زندگی شان ثبت و منتشر کردند. همین سال گذشته یک خواننده و یک شاعر جوان به این شیوه تن به مرگ خودخواسته دادند. ماجرای آن دو دختر تهرانی که تحت تأثیر کانال های تلگرامی سال گذشته خودکشی کردند نیز از یاد نرفته است و مواردی که تحت تأثیر ویدئوها، پست ها و چت های تهاجمی و پرخاشگرانه در کانال های تلگرامی دست به خودکشی زده اند. اخیراً نیز ماجرای دو دختر اصفهانی که برخی شنیده ها حکایت از آن دارد که تحت تأثیر بازی نهنگ آبی به طرز دردناکی به زندگی خود پایان دادند. 

بنابراین فصل مشترک عمده خودکشی های رسانه ای شده، نقش فضای مجازی در خودکشی و یا ارتباط این فضا با خودکشی های صورت گرفته است، موضوعی که با توجه به عضویت 72 درصدی جوانان ایرانی در شبکه های اجتماعی نیازمند تعمق بیشتری است، اما در پاسخ به اینکه چرا فضای مجازی به جای فرصت بیشتر به تهدید تبدیل شده، باید گفت ما در مواجهه با این فضا همچون وجهه های دیگر دنیای مدرن از شناخت کافی برخوردار نبودیم و تنها به اخذ ظواهر اکتفا کردیم. فضایی که همه شبکه های آن از اینستاگرام، فیس‌بوک، تلگرام گرفته تا ده ‌ها مدل دیگر دستاوردهای نوین ارتباطی، از دل یک تحول تاریخی چندصد ساله در غرب برخواسته اند؛ تحولی که از سده 14 و 15 میلادی زیرساخت ‌های فکری و معرفتی، صنعتی و نظامی، و علمی و پژوهشی را تحت یک وضعیت خاص تاریخی که آن را مدرنیته می ‌نامیم، سامان داده است. [1] در واقع ما از این نکته که تکنولوژی‌ ها فرزندان خلفِ تفکرات و ایدئولوژی ‌های خالقان خود (غرب و سکولاریسم) هستند غافل بودیم و جوانان و سرمایه های اجتماعی خود را در مقابل این فضای بی قید تنها گذاشتیم!

در نتیجه فضای مجازی که امروز تمیز آن از فضای حقیقی بسیار دشوار است، توانست مفاهیمی چون دوست، ارتباط، خانواده، هویت و حتی مسائلی جزئی مانند نحوه احوال پرسی کردن افراد را طبق قوانین مطلوب خود بازتعریف کند. موضوعی که محمد کدخدا کارشناس فضای مجازی در رابطه با بازی نهنگ آبی و البته خودکشی دو دختر اصفهانی به آن اشاره می کند و می گوید: «چالش نهنگ آبی به عنوان یک خدمت IT، نمونه ای از خدمات محتوای بازی است. با این حال چالش نهنگ آبی یک بازی صرف نیست و علاوه بر جنبه های خاص سرگرمی که ارائه می دهد، کاملاً همسو با اهداف خدمات دیگر IT طراحی شده است. این بازی با ترکیبی از ترس فردی، تحریک اعتماد به نفس، خودزنی، خودآگاهی منفی و نوع خاصی از ارتباط منفی، موضوع «فرمانبری مجازی» را تقویت می کند. فرمانبری مجازی امروز، در تمام خدمات IT باعث انجام فعالیت مدنظر سرویس دهنده از سمت کاربر می شود. کالایی که مدنظر است را می خرد، جایی که مدنظر است را اولویت سفر و گردشگری خود می کند، عضو جامعه ای که به آن هدایت شده می گردد و بسیاری تصمیمات و فعالیت های خواسته شده را دنبال می کند». [2] لذا جامعه مجازی ساخته شده است که به جای نهادهای سنتی چون خانواده و حکومت، فضای مجازی هویت افراد را شکل می دهد و با تأثیر عمیق بر ارزش های جوانان موجب گسست آنها از ارزش ها و نظامات سنتی می شود و گاه علیه سنت قد علم می کند. فضای مجازی در واقع پدیده ای پسامدرن است که مرزهای سنت و مدرنیته را درهم آمیخته و فرد را با سرگردانی های جدیدی مواجه ساخته است.

اما چه باید کرد تا مانع مرگ سنت در برابر ابزار مدرنیته یعنی فضای مجازی شویم؟ و یا اینکه چه کنیم تا فضای مجازی یک سره در خدمت اهداف خالقان آن، غرب و سکولاریسم قرار نگیرد و نتایج وحشتناکی چون خودکشی را به دنبال نداشته باشد؟

استفاده از اینترنت و شبکه های اجتماعی تأثیرات عمیقی بر ارزش های جوانان داشته و موجب شده نیازهایی که قبلاً توسط خانواده برطرف می شد، امروز از سوی این رسانه جدید مرتفع گردد؛ مثلاً در گذشته دوست یابی تحت نظر والدین صورت می گرفت؛ اما امروز برخی جوانان با استفاده از سیاست های دوست یابی، چت و امثال آن قادرند با افراد گوناگون و با فرهنگ های مختلف آشنا شوند. در واقع می توان گفت اگر در گذشته مهم ترین نهاد جامعه پذیری افراد خانواده بود و بیشتر خانواده ها در ایران سنت محور بودند، یعنی سنت ها تعیین می کردند افراد درون خانواده چگونه زندگی کنند، امروز به دلایل مختلف از جمله تأثیر فضای مجازی نقش جامعه پذیری نهاد خانواده کاهش یافته است. [3] و حلقه ارتباطی اولیه فرد را به جای خانواده، رسانه های مجازی شکل می دهند و فرد و به ویژه در مواردی که کودکان بدون قیدوشرط به فضای مجازی دسترسی دارند، والدین را در اولویت های بعدی ارتباطی خود قرار می دهند و اولویت اولشان رسانه های مجازی است.

نکته قابل تأمل این است سهم خودکشی با انگیزه اختلافات خانوادگی با 41 درصد، بالاترین علت خودکشی ذکر شده است و بیشترین دلیل خودکشی در بین نوجوانان ایجاد فاصله و فقدان رابطه مناسب بین فرزندان و والدین ذکر شده است؛ فاصله ای که موجب می شود والدین درک صحیحی از وضعیت فرزندان خود نداشته باشند. علت این مسئله را در رابطه با فضای مجازی می توان در دو موضوع جستجو کرد، از یک طرف عدم آگاهی خانواده نسبت به فضای مجازی و از طرف دیگر غرق بودن خود والدین در فضای مجازی. 

زمانیکه خانواده از هم گسیخته باشد و هر یک به سمتی و سویی رانده شده اند و هر یک درگیر فضای مجازی باشد، مادر خانواده به همین ترتیب از فرزند غفلت کند و تعامل سازنده ای بین اعضای خانواده وجود نداشته باشد می توان شاهد چنین اتفاقاتی بود.

باید اولیای فرزندان خود آمادگی و دانش لازم برای تأثیرگذاری و جامعه پذیری فرزندانشان برای نقش آفرینی در دنیای مدرن را داشته باشند. کمک به بازگشت اقتدار خانواده و برقراری رابطه با فرزندان هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اهمیتی که اسلام به تشکیل خانواده و روابط زناشویی و فرزندی داده است، نقش مهمی در انسجام خانواده و پیشگیری از خودکشی ایفا می کند. شواهد نشان می دهد زندگی خانوادگی در میان افراد مذهبی و مقید معمولاً از قوام و پایداری بیشتری برخوردار است و خشونت و طلاق کمتری در بین آنها وجود دارد. در واقع زندگی خانوادگی مستحکم و منسجم بر پایه اقتدار پدر و مادر و تبعیت فرزندان از آنها مانعی در مقابل خودکشی اعضای خانواده است.

فضای مجازی همانند بسیاری از ابزارهای دیگر دنیای مدرن قطعاً سراسر منفی نیست و در صورت استفاده درست امکانی را فراهم می کنند تا کاربران بتوانند علاقه مندی ها، افکار و فعالیت های خودشان را با دیگران به اشتراک بگذارند و دیگران هم این افکار و فعالیت ها را با آنان سهیم شوند. بنابراین بهتر آن است که وقتی اجازه صحبت کارشناسان در مورد خودکشی داده نمی شود، از طریق فضای مجازی درباره علائم خودکشی اطلاع رسانی صورت گیرد تا خانواده ها آگاهی پیدا کنند که اگر یکی از اعضا درباره مرگ و زندگی صحبت کرد، از دوستان و اطرافیان کناره گیری کرد، نسبت به فعالیت های روزمره بی تفاوت شد، تغییر در کارکرد فرد مشاهده کردند، انرژی فرد کاهش یافت، رفتارها تغییر کرد و یا اقدام به بخشش وسایل مورد علاقه خود به دیگران کرد و یا پرسش هایی چون اگر من بمیرم چه می شود؟ بدانند همگی از علائم افسردگی و تفکر خودکشی است و باید مراقبت و حمایت صورت گیرد. [5]

همچنین دوستان و اطرافیان می توانند با مشاهده تصاویر دار زدن، رگ زدن، اسکلت و خون و .. از سوی نوجوانان و جوانان به عنوان تصویر پروفایلشان در فضای مجازی معمولاً نشان دهنده نوعی اختلال و عدم تعادل روحی و روانی است به نهادهای تصمیم گیر در این زمینه اطلاع رسانی کنند؛ امری که در فیس بوک اتفاق افتاده است. برنامه ضدخودکشی و یا در واقع گزینش خودکشی در فیس بوک ابتدا در آمریکا در دستور قرار گرفت و حالا برای تمامی کاربران سراسر جهان قابل استفاده است و با همکاری سازمان سلامت و بهداشت روانی و همچنین با بهره گیری از تجربه افرادی که که تجربه شخصی خودکشی و یا خودآزاری دارند، تولید شده است. فیس بوک از طریق این ابزار به کابران خود اجازه می دهد که در صورت مشاهده پست یا عکس مشکوک آن را نشانه گذاری و گزارش دهند، [6] یعنی با استفاده از امکانات مثبت فضای مجازی به مقابله با آسیب های آن برویم. 

درباره ارتقای سواد رسانه ای مردم که بیشتر کارشناسان آن را مهم ترین و ثمربخش ترین راهکار برای مقابله با آسیب های فضای مجازی معرفی می کنند، باید نکته ای را متذکر شد، اینکه اکثر اقداماتی که در این راستا صورت می گیرد تنها با هدف گزارش دهی به مدیران بالاتر است. به عنوان نمونه از برگزاری صدها کلاس آموزشی و مهارتی برای افراد سخن گفته می شود، اما آمار خودکشی همچنان در حال افزایش است. در این دوره ها باید به محتوای علمی، شیوه تدریس، تخصص مدرسان، زمان و مدت دوره، مخاطبین و دیگر عوامل توجه شود. 

ارائه اینترنت طبقه بندی شده برای گروه های سنی مختلف گام مهم دیگری است. باید خصوصاً اینترنت سیم کارت های مورد استفاده نوجوانان در یک محدوده مشخص از اطلاعات و خدمات گردش کند. مسئله وابسته دیگر همراستا با ایجاد زیرساخت دسترسی طبقه بندی شده، موضوع خود خدمات یا محتواهای طبقه بندی شده هستند. تا زمانیکه که از خلأ تولید محتوا و خدمات مطلوب برای گروه های کاربری مختلف برخوردار نباشیم، باید دائماً نگران افتادن آنها در دام خدمات مشکل ساز باشیم.

نکته مهمی که برای رونق تولید محتوا در ایران باید به آن توجه کرد و این است که باید بازار کسب و کار و محتوا در ایران تسهیل شود باید تولیدکنندگان محتوا به راحتی بتوانند مجوز بگیرند، زیرساخت در اختیار داشته باشند تا خیلی زود شروع به فعالیت نمود و خدمات دهی خود را دنبال کنند. تا زمانیکه این چرخه کُند و تابع تصمیمات با تأخیر ماه ها و سال ها در وزارت ICT باشد پرتگاه های سقوط کاربران به دام خدمات مخرب محتمل است. [7]

آنچه مسلم است فضای مجازی به عنوان ابزار مدرنیته بر زندگی مردم ما تأثیر گذاشته است؛ تأثیری که البته به دلیل ورود ناآگاهانه ما منجر به پیامدهای ناگواری چون خودکشی شده است، اما آنچه جای تأمل دارد این است که زمانیکه تهدیدات دنیای مدرن و فضای مجازی در جامعه گسترش پیدا کرد، باز نتوانستیم واقعیت و منشأ این تهدیدات را و دلایل وقوع آنها اطلاعات درستی به مردم ارائه کنیم. برخورد محافظه کارانه با خودکشی و محرمانه کردن اطلاعات در این زمینه نیز تأثیری جز فاصله گرفتن و جاکن شدن موضوع خودکشی از جایگاه اجتماعی خود و عدم ارائه راهکار درست نداشته و باعث افزایش نرخ خودکشی شده است. لاجرم تنها آگاهی بخشی است که ضمن صیانت از ما و ارزش‌هایمان، حضورمان را در میانه این دستاوردهای نوین، موجّه و معقول می‌سازد. فضای مجازی فضای درهم آمیختگی سنت ها با تحولات دنیای مدرن و به بازی گرفتن اصول و ثوابت سنت، اخلاق و فرهنگ در هر جامعه است و چنانچه مسئله را به خوبی نشناسیم و آن را کتمان کنیم، سرگردانی های جدیدی را بر ما تحمیل می کند و مشکلات لاینحلی را پیش روی ما می گذارد./ 

منابع:

[1] نسبت انسان انقلابی با فضای مجازی، بازیابی شده در تاریخ 5 آبان 1396 به آدرس:

http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13960531000813

[2] نهنگ های آبی در تور صید فضای مجازی هستند، بازیابی شده در تاریخ 4 آبان 1396 به آدرس:

http://tabnakskh.ir/fa/news/513552/

[3] کاهش نقش جامعه پذیری خانواده/حریم ها در فضای مجازی باید رعایت شود، بازیابی شده در تاریخ 5 آبان 1396 به آدرس:

http://www.mehrnews.com/news/3032942/

[4] فضای مجازی فصل مشترک خودکشی دختران اصفهانی، قاتل ستایش و اهورا، بازیابی شده در تاریخ 5 آبان 1396 به آدرس:

http://www.basijnews.ir/fa/news/8937800/

[5] چرا خودکشی از یک ناهنجاری به آسیب اجتماعی تبدیل شده است، بازیابی شده در تاریخ 6 آبان 1396 به آدرس:

http://ilam.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=21603

[6] ابزار ضدخوکشی فیس بوک به روز شد، بازیابی شده در تاریخ 5 آبان 1396 به آدرس:

http://donya-e-eqtesad.com/

[7] نهنگ های آبی در تور صید فضای مجازی هستند، همان.