منطقه گرایی و ضرورت نگاه به شرق در سیاست خارجی

پایگاه بصیرت / گروه بین الملل/اکبر معصومی

سیاست نگاه به شرق، یک نگاه کلیدی و با اهمیت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود و به دلایل فرهنگی، تاریخی، سیاسی و اقتصادی از اهمیت زیادی برخوردار است. در همین جهت مقام معظم رهبری در دیدار ماه گذشته با مردم تبریز فرمودند: در «سیاست خارجی ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور» یکی از اولویت های امروز ماست. البته ایشان از مدت ها پیش تعامل گسترده با دنیا در حوزه های مختلف را مد نظر قرار داشته اند و مسؤلین کشور را از ایجاد رابطه و تعامل محدود با چند کشور غربی و صرف بلوک غرب نهی کرده اند.


به عقیده کارشناسان حوزه بین المللی، جمهوری اسلامی ایران به واسطه تعلق به حوزه تمدنی مشرق زمین و داشتن اشتراکات فرهنگی، تاریخی با ساکنان این حوزه، از تسهیلات زیادی جهت توسعه ارتباطات با بازیگران حوزه شرق همچون هند، روسیه و چین برخوردار  است و در همین جهت می تواند با کشورهای آسیای میانه و حوزه قفقاز و همچنین سایر همسایگان ائتلاف و همگرایی منطقه ای ایجاد کند.
حال این سوال مطرح است که چه دلائل و زمینه هایی وجود دارد که راهبرد نگاه به شرق مد نظر قرار گیرد؟

1- عدم تعهد طرف های غربی: به دلیل عدم تعهد کشورهای غربی به توافقات دو طرفه، تجربه چهار دهه تعامل با کشورهای غربی نتوانسته است منافع و مشکلات کشور در حوزه بین المللی را مرتفع سازد. این کشورها، به ویژه  ایالات متحده آمریکا و سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس، در طول این سال ها همواره در مسیر پیشرفت و توسعه جمهوری اسلامی ایران موانع و مشکلاتی را به وجود آورده اند تا جایی که نسبت به انجام توافقات بین المللی با ایران نیز دشمنی می کنند. از جمله می توان به برجام اشاره کرد که این کشورها، به ویژه امریکا نه تنها  طبق توافق صورت گرفته به تعهدات خود عمل نکرده، بلکه محدودیت های جدیدی را نیز در جهت عدم توسعه و پیشرفت کشور وضع نموده اند.  وضع تحریم های به اصلاح فلج کننده و تصمیم در سال های اخیر و برنامه ریزی برای مشکل آفرینی در امنیت و صنعت موشکی کشور از جمله مواردی است که سرخوردگی از غرب را بوجود آورده و ضرورت توجه بیشتر به کشور های شرق را مورد توجه قرار می دهد.

2- الزامات سند چشم انداز: ایجاد بسترهای لازم برای نیل به اهداف اصلی سند چشم انداز 20 ساله یعنی تبدیل شدن به قدرت اول اقتصادی، علمی و فناوری منطقه از مهم ترین اولویت های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. تجربه کشور های در حال توسعه نشان می دهد تاکنون هیچ کشوری بدون بهره مندی از منابع بین المللی نتوانسته است اهداف توسعه ای خود را محقق سازد. یعنی اهداف توسعه ای بدون برقراری با پیوند قطب های ثروت بین المللی امکانپذیر نیست. در وضعیت کنونی کشورهای حوزه شرقی یکی از اصلی ترین منابع ثروت محسوب می شوند. به بیان شفاف تر کشورهای که بعد از جنگ سرد سیاست نگاه به شرق داشته اند، به طور عمده انگیزه های اقتصادی را محور اصلی سیاست خود برگزیده اند. بنابراین ایجاد رابطه با شرق جهت سرمایه گذاری در داخل کشور، مسیر تحقق سند چشم انداز را هموار خواهد کرد. از طرف دیگر کشورهای حوزه شرق و جنوب شرق آسیا، آسیای میانه و ... بهترین بازار مصرف برای محصولات صنعتی و کشاورزی  کشورمان می باشند که این امر می تواند در تقویت تولید داخلی نقش بسزایی داشته باشد.
 
3- افزایش قدرت شرق: از اواخر قرن بیستم منطقه شرق و جنوب شرق آسیا شاهد یک خیزش عظیم در تحول اقتصادی بوده است. تولید و انباشت ثروت در کشورهای آسیایی باعث شده که شرق کره خاکی به عنوان رقیب جدی آمریکا و اروپا آن چنان جدی باشد که تحلیلگران، قرن حاضر را  قرن آسیا بخوانند. قدرت یابی کشورهای شرق تا اندازه ای است که برخی از صاحب نظران آمریکا عنوان کردند که آمریکا باید در راهبرد آینده خویش جایگاه ویژه ای را به آسیا اختصاص دهد. به بیان شفاف تر در حالی که قرن بیستم واشنگتن به اتحاد با اروپا توجه داشت، این توجه در قرن 21 به آسیا و شرق معطوف شده است. امروز کشور هند با 300 میلیون طبقه متوسط درآمدی هم پا با کشورهای اروپایی دارد. چین بر اساس پیش بینی های صورت گرفته در سال 2025 به قدرت دوم اقتصادی دنیا  تبدیل خواهد شد. روسیه دوران پوتین جان تازه ای به خود گرفته است  و توانسته است به عنوان یک کشور تأثیر گذار بین المللی خود را مطرح سازد.
در واقع وضعیت جامعه بین المللی به سمتی در حرکت است که دو کشور چین و روسیه، رقیب آمریکا و جامعه غربی در  دنیای امروز  هستند و سیاست های تقابلی آنها با آمریکا رو به افزایش است. وتوی قطعنامه پیشنهادی کشورهای غربی علیه ایران در سازمان ملل از نمونه سیاست های تقابلی روسیه با این کشورها  از جمله آمریکاست.
بنابراین مهم ترین ابزار جلوگیری از سیاست های خصمانه و تحریمی غرب در برابر کشورمان، تقویت تعامل با کشورهای  شرق و جنوب شرق آسیا است و در این میان پیگیری سیاست منطقه گرایی و اولویت دادن به همسایگان ایران در حوزه قفقاز، آسیای میانه و شرق ایران، نقش مهمی در بنیان گذاری نگاه به شرق و تقویت آن دارد. به عبارت دیگر، سیاست نگاه به شرق در حوزه روابط خارجی، نباید بدون تحکیم مناسبات با همسایگان مذکور باشد، چرا که حوزه پیرامونی ایران تحت نفوذ غرب قرار می گیرد. 


کم توجهی مسؤلین کشور به گسترش ارتباط با همسایگان  بویژه همسایگان شمالی باعث شده است که از مزایای بازار مصرفی این کشورها (ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، آذربایجان و ...) به دور بمانیم. از طرف دیگر کشورهایی همچون جمهوری آذربایجان و اخیرا ترکمنستان به شدت تحت نفوذ رژیم صهیونستی قرار گرفته است و این رژیم از این طریق در حال طراحی برنامه هایی  جهت ضربه زدن به امنیت ایران می باشد. در اثر کوتاهی مسولین دولتی در ایجاد ارتباط با همسایه شمالی (آذربایجان)، رژیم اسرائیل بالای  50 درصد انرژی خود را از طریق این کشور تأمین می کند و در مقابل تسلیحات نظامی خود را نیز به کشور آذربایجان صادر می کند.
بنابراین توجه به کشورهای همسایه در حوزه آسیای میانه، قفقاز و شرق ایران، نقش اساسی در تحکیم و توسعه سیاست نگاه به شرق دارد./