منطق تصمیم گیری روسیه در سیاست خارجی

طی روزهای اخیر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، دو دیدار داشت که از نگاه ایرانیان می تواند دیدارهایی متناقض و البته مهم تلقی شوند. در حالی که رئیس جمهور روسیه پنچ شنبه گذشته، 21 تیرماه، با علی اکبر ولایتی که حامل پیام‌های مقام معظم رهبری و رئیس جمهور کشورمان بود، دیدار کرد، به فاصله چند روز، یعنی دوشنبه، 25 تیرماه، با دونالد ترامپ، ملاقات سه ساعته ای را در هلسینکی داشت.

واضح است که نگاهی حتی سطحی به این دو دیدار، تفاوت های مهمی را میان آن دو نشان می دهد. ملاقات پوتین با ترامپ به درخواست روسیه نبود، بلکه ترامپ حداقل دو بار تاکنون چنین دیداری را درخواست کرده است و مشاورانش و نیز لابی گری دموکرات ها مانع از اجرای آن شده است. به گزارش اسپوتنیک، ترامپ در سال 2017 خواهان ملاقات با پوتین و حتی دعوت او به کاخ سفید بود که از سوی مشاوران وی نادیده گرفته شد. او در گفتگوی تلفنی با پوتین در ماه مارس بار دیگر از مشاورانش خواست تا ترتیب این ملاقات را فراهم کنند تا این که روز گذشته، این دیدار پشت درهای بسته در پایتخت فنلاند برگزار شد. البته بعد از ارسال پیام های مختلف ترامپ برای برگزاری چنین دیداری، پوتین نیز آن را در جهت بهبود روابط روسیه و آمریکا، لازم دانست.

درباره محتوای این دیدار، بر اساس آنچه تاکنون منتشر شده، گفتگوهای مختلفی در زمینه تشکیل گروه کاری ضدتروریسم، همکاری اقتصادی و تجاری، اجرای توافق مینسک، آمادگی روسیه برای ارسال کمک های بشردوستانه به سوریه، حل مشکل هسته ای کره شمالی و ابراز تمایل برای مذاکره درباره توافقنامه جدید هسته‌ای استارت صورت گرفته است که البته همه این ها در سطح گفتگو است و ترامپ بعد از پایان جلسه، این دیدار را تنها آغازی خوب در طول پروسه ای طولانی توصیف کرد، از این رو گفتگوهای پوتین و ترامپ در حوزه های مختلف به معنای افزایش زمینه های همکاری مسکو و واشنگتن نیست، بلکه بیشتر به معنای وجود چالش ها و مسائل لاینحل گوناگون در روابط طرفین است، ضمن این که این گفتگوها تا رسیدن به توافقات اجرایی طرفین، راه طولانی و مبهمی را پیش رو دارد. با توجه به این که امنیت رژیم اسرائیل یکی از مهم ترین محورهای این دیدار بود، می توان حدس زد طرف آمریکایی نگرانی ها و شاید هم تحکّمات خود را در این زمینه به پوتین منتقل کرده است و البته روسیه به امنیت اسرائیل وفادار است و نمی خواهد جبهه مقاومت که متشکل از سوریه، حزب الله و کمک های مستشاری ایران در سوریه است، امنیت اسرائیل را به خطر بیندازد.

در مقایسه با این ملاقات، دیدار پوتین با ولایتی، هرچند اقدامی بود که از سوی ایران و پشت درهای بسته صورت گرفت، اما مذاکرات در فضای جدّی تری از ملاقات با ترامپ صورت گرفت و به گفته تحلیل گران نوع چینش میز ملاقات حاکی از اهمیت این نشست برای روس ها بود.

بسیاری پیام این دیدار را در این می دانند که طرفین خواهان روابط راهبردی و پایدار با یکدیگرند. در این دیدار بیش از همه روابط دوجانبه تهران-مسکو مورد بحث قرار گرفت و البته گفتگو درباره سوریه و برجام نیز از محورهای مهم آن بود. این دیدار در حالی صورت گرفت که پوتین در سال 1394 در سفر به ایران، برای دومین بار با رهبر انقلاب دیدار کرده بود و در آن ملاقات بعد از سخنان رهبری گفته بود: شما را متحدی مطمئن و قابل تکیه در منطقه و جهان می‌دانیم. ... ما متعهدیم که برخلاف برخی‌ها به شرکایمان از پشت خنجر نزنیم و هیچ‌وقت در پشت پرده اقدامی بر ضد دوستانمان انجام ندهیم و اگر اختلافی هم داشته باشیم، با صحبت به تفاهم برسیم.

این مواضع پوتین البته به معنای دفاع تمام قد روسیه از منافع جمهوری اسلامی ایران در حوزه بین الملل نیست و چنین انتظاری به معنای عدم شناخت حوزه روابط بین المل و منافع ملی کشورهاست. در مجموع در شرایط کنونی زمینه های مشترک زیادی میان ایران و روسیه جهت توسعه روابط وجود دارد و این زمینه ها متکی بر ارزش ها و افق های نسبتا مشترک در حوزه روابط بین الملل است، هرچند این زمینه ها به هنگام فعلیت یافتن با موانع و چالش هایی همراه خواهند بود، اما همین وضعیت دست کم در روابط کنونی روسیه با دولت ترامپ وجود ندارد، با این همه استقلال سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ایجاب می کند تا روابط کنونی روسیه با ایران را و وعده روس ها در زمینه سرمایه گذاری 50 میلیاردی در ایران را عجولانه تفسیر نکنیم.

سیاست خارجی روسیه اکنون درگیر برقراری موازنه میان منافعی است که از نظر ما متضاد محسوب می شوند؛ در یک سوی این منافع رابطه با ایران و حفظ نفوذ روسیه در سوریه است و در سوی دیگرش تعهد روس ها به امنیت اسرائیل و چالش زدایی از رابطه با آمریکا. این منافع متضاد را باید با شناخت مبانی و منطق تصمیم گیری روسیه در سیاست خارجی خود دریافت و این شناخت مقدمه مهمی در ترسیم سیاست خارجی کشورمان در مقابل روسیه محسوب می شود.

1- در کانون هویت سیاسی روسیه بیش از هر چیز استقلال سیاسی و حتی فرهنگی قرار دارد. روسیه کشوری با پهنای سرزمینی بسیار زیاد، این توانایی را دارد که در زمینه ای ارتباطی با دیگر کشورها قرار نگیرد، یعنی ژئوپلیتیک روسیه به گونه ای است که توسعه روابط با دیگر کشورها را برایش به امری حیاتی تبدیل نمی کند. روسیه در مقام پهناورترین کشور دنیا فقط با 14 کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی دارد، اما برخورداری از همسایگان متعدد به این معنا نیست که روس ها نگاه به خارج را در اولویت دارند. این که کشور شوراها توانست سال ها ارتباطش را با خارج محدود کند، تنها یک تصمیم ایدئولوژیک نبود، بلکه ژئوپلیتیک نیز این تصمیم را تقویت می کرد، بنابراین استقلال سیاست خارجی روسیه، نگاه کرملین را به مقام تعیین کنندگی در حوزه روابط بین الملل می دوزد. روس ها در روابط خارجی خود بسیار علاقمند به تغییر زمین بازی هستند به گونه ای که ابتکار عمل را به دست گیرند و در زمین بازی که منفعل باشند، وارد نمی شوند.

2- یکی از دغدغه های سیاستمداران کنونی روسیه و شخص پوتین، زنده کردن ارزش ها و سنّت های روسی است. سیاستمداران روسی احیاء سنّت ها و ارزش های بومی، به­ویژه با نگاه به دوران حاکمیت تزارها را چارچوب محکمی جهت حفظ استقلال فرهنگی جامعه خود و ابراز وجود در عرصه بین الملل می دانند. این در حالی است که در روسیه کنونی سنّت پُر رنگ و قابل توجهی از حکومت شوروی وجود ندارد و البته

شوروی در حوزه سیاست، سنّت مطلوبی را از خود برجای نگذاشت که سیاستمداران کنونی روسیه به آن افتخار کنند، بنابراین آنان با وجود علاقمندی زیاد به احیاء سنّت و تبدیل کردن آن به مؤلفه ای از قدرت، با موانعی مواجهه هستند. قابل توجه است که روسیه از ذخایر ارزشمندی در حوزه ادبیات و فرهنگ برخوردار است، اما همه بحث بر سر این است که این ارزش ها هنوز به حوزه سیاست راه نیافته اند، شاید مهم ترین سنّت سیاسی برای آن ها شجاعت سربازان روس در نبردهای تاریخ معاصر این کشور است، با این حال تبدیل کردن این ارزش به قدرت نرم در سیاست خارجی، چندان ساده نیست.

بنابراین در مجموع روسیه کنونی در ارائه هویت سیاسی روشنی از خود با مشکلاتی مواجه است. دیدگاه رایج این است که هویت و رفتار سیاسی روسیه را پیچیده توصیف می کنند، اما این بیشتر فقدان مبانی ارزشی و فرهنگی روشن برای ارائه هویت سیاسی است که خود ریشه در سنّت منقطع شده روس ها دارد؛ انقطاعی که دوره طولانی حیات شوروی با دوران تزار برقرار می کند. کشوری با این ویژگی در حوزه روابط خارجی بسیار تردیدآمیز و محتاطانه عمل می کند. روس ها در جنگ گرجستان و اشغال شبه جزیره کریمه، با احتیاط عمل نکردند، چون آن سرزمین را جزئی از قلمرو سنّتی خود می دانستند، اما ورود آنان به سوریه همراه با احتیاط بسیاری بود. آنان در رابطه با بسیاری از حوزه های روابط خارجی، همچون ارتباط با اروپا و ایران نیز همین احتیاط را دارند.

3- استقلال سیاسی و فرهنگی و احتیاط در حوزه روابط خارجی روسیه، به معنای حرکت تدریجی در حوزه بین الملل است و در این حرکت، هیچ قماری شایسته نیست. پوتین فروپاشی شوروی را بزرگترین فاجعه ژئوپلیتیک قرن بیستم توصیف کرده است و از زمان به قدرت

رسیدن در روسیه تمام تلاش خود را برای احیاء حوزه های نفوذ شوروی به کار گرفته است، هرچند به میزان موفقیتش، تحرکات ناتو را نیز برانگیخته و زمانی تا مرحله رویارویی با ناتو نیز پیش رفت. به هر حال آنچه برای روسیه اهیمت دارد محکم کردن جا پای خود در حوزه های جدید نفوذ است. از همین رو ولادیمیر پوتین با وجود مخالفت های بین المللی نه تنها کریمه را ترک نکرد، بلکه سیاست هایی را در جهت الحاق کامل آن به خاک روسیه در پیش گرفت. بر این اساس روسیه، هیچ گاه حاضر نخواهد شد، نفوذش در سوریه را از دست بدهد و از این جهت روسیه موضوعی پایدار در روابطش با ایران، به عنوان بازیگر تعیین کننده در سوریه، دارد و آن نیاز مسکو به نفوذ فرهنگی و سیاسی ایران در سوریه است تا بدین وسیله منافع روسیه در سوریه حفظ شود. این سخن بدین معناست که نیاز روسیه به ایران در سوریه بیشتر از نیاز ایران به روسیه است. از اینجا باید گفت، روس ها تمایل دارند در حوزه سیاسی و امنیتی روابط نسبتا راهبردی با جمهوری اسلامی ایران تعریف کنند. آنان نمی خواهند تردیدها نسبت به خود را در این حوزه برانگیزند. روسیه هرچند با سیاست های ایران در قبال اسرائیل موافق نیست و هرچند به دنبال چالش زدایی در روابط خود با آمریکاست و این اهداف با منافع جمهوری اسلامی ایران در تضاد است، اما سعی می کند این تضادها را به حداقل برساند و در مجموع نمیخواهد حساسیّت ایران را برانگیزند.