یک پرونده جنایی و 6 بازیگر

جمال خاشقجی روزنامه نگار منتقد سعودی 10 مهر ماه در کنسولگری عربستان در استانبول ناپدید و در نهایت عربستان اعلام کرد که وی به دنبال یک مشاجره به قتل رسیده است. هرچند شواهد بسیار زیادی وجود دارد که ثابت می کند بن سلمان پشت پرده اصلی این قتل بوده اما دربار سعودی این روایت را منتشر کرده و بن سلمان را از این قتل تبرئه کرده است. اما در روزهای گذشته رسانه های معتبر غربی اعلام کردند که بن سلمان قربانی این پرونده خواهد شد. روند امور در سه هفته گذشته به گونه ای طی شده که به نظر می رسد واشنگتن نیز به این نتیجه رسیده باشد که بن سلمان دستور این قتل را داده و به همین دلیل دونالد ترامپ سعی دارد تا به نوعی متحد خود را از این دردسر نجات دهد. به همین دلیل دونالد ترامپ در ابتدا در برابر شواهد موجود مبنی بر قتل خاشقجی تاکید کرد که این قتل کار عوامل خودسر بوده و پس از اعلامیه دربار سعودی در مورد قتل خاشقجی در یک مشاجره این روایت را معتبر دانست. کارشناسان تاکید دارند که ترامپ به هر روشی سعی در نجات بن سلمان از این ماجرا دارد. چرا که برخی خبرها حتی حکایت از این داشت که شورای بیعت عربستان نشستی محرمانه برای انتخاب ولیعهد جدید عربستان برگزار کرده و شورای علمای سعودی نیز خواستار برکناری بن سلمان شدند. حتی برخی رسانه ها از تشکیل محوری برای حمایت از ولیعهدی احمد بن عبدالعزیز خبرداند. در واقع برخی رسانه ها مانند گاردین، نیویورک تایمز و واشنگتن پست با انتشار گزارش هایی مستمر تاکید کردند که بن سلمان باید از ولیعهدی عربستان برکنار شود. اما نکته مهم در مورد قتل خاشقجی نوع واکنش بازیگران مختلف است. در واقع هر بازیگری بنابر اهداف خود در این پرونده کنشگری متفاوتی داشته است.

آمریکا؛ نجات ولیعهد جانی

دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در برابر مسئله خاشقجی از همان ابتدا سعی کرد کنترل شده حرکت کند. وی در ابتدا به نوعی این ماجرا را تکذیب سپس هشدار داد اگر ریاض پشت صحنه این ماجرا باشد واکنش سختی در انتظار عربستان خواهد بود و در نهایت نیز اعلام کرد که ما روایت ریاض از چگونگی کشته شدن خاشقجی را قبول داریم. البته ترامپ همواره تاکید کرد که خاشقجی به هر طریقی کشته شده باشد معامله تسلیحاتی عربستان و آمریکا لطمه ای نخواهد دید. در واقع ترامپ در مسئله خاشقجی به دنبال این بود که به نوعی بن سلمان را از مهلکه نجات دهد علت این مسئله نیز به نیاز وی به بن سلمان برمی گردد. در واقع ترامپ در چند موضوع مهم مانند فلسطین، تحریم نفتی ایران، مقابله با نفوذ ایران و فروش سلاح به شدت به بن سلمان نیاز دارد. در مقابل هزینه های متاثر از برکناری بن سلمان برای تیم ترامپ می تواند بسیار زیاد بوده و سیاست های خاورمیانه ای وی را تحت الشاع قرار دهد. به همین دلیل ترامپ در 19 روز گذشته در برابر فشار رسانه های جریان اصلی در غرب و همچنین نمایندگان کنگره آمریکا ایستادگی کرده و سعی دارد تا بن سلمان را به صورت کامل از این بحران نجات دهد.

مجتهد افشاگر سعودی هم تاکید کرد، آنچه که گفته می‌شود هدف ترامپ از تایید روایت بن‌سلمان، دوشیدن عربستان است، نادرست است؛ چرا که هدف ترامپ نجات دادن خود از رسوایی‌ای است که بن‌سلمان با آن، او را تهدید می‌کند تا از این مهلکه نجاتش دهد: تهدید بن‌سلمان این است که جزئیات کمکش به موسسه ترامپ قبل و بعد از انتخابات، را فاش می‌کند. در این ارتباط، 11 سناتور دموکرات آمریکا در نامه‌ای به ترامپ خواستار انتشار کامل داد و ستدهای تجاری رئیس جمهور آمریکا و خانواده‌اش با عربستان شدند. البته کنگره و رسانه های آمریکا در این ماجرا در مقابل ترامپ ایستادند و خواستار برکناری بن سلمان شدند.

ترکیه؛ دو راهی سازش و رویای امپراطوری

شاید بتوان یکی از مهمترین بازیگران موثر در پرونده خاشقجی را ترکیه دانست. ترکیه از همان ابتدای ناپدید شدن قتل خاشقجی سعی کرد که به صورت حساب شده با این مسئله برخورد کند. به همین دلیل مقامات عالیرتبه ترکیه به ویژه اردوغان خود را تا حدودی از ماجرا کنار کشیده و دیگر مقامات و رسانه ها وظیفه فشار بر عربستان را تقبل کردند. ترکیه به صورت موفقیت آمیزی توانست که نوعی اجماع رسانه ای جهانی علیه عربستان ایجاد کند. البته در این مسئله قطر و ترکیه در کنار هم بودند و الجزیره قطر موفق شد تا پرونده خاشقجی را به سرعت به خبر اول رسانه های جهان در نزدیک به سه هفته تبدیل کند. در این ماجرا قطر به دنبال آن بود که بن سلمان را ساقط کند چرا که سیاست های بن سلمان باعث محاصره قطر در یک سال و نیم گذشته شده است. اما اهداف ترکیه در این ماجرا بسیار مهمتر بود. برخی از رسانه ای معتبر دنیا معتقدند که ترکیه در این پرونده به دنبال نوعی معامله با ریاض بود. چرا که طبق ادعای آنکارا مدارک و اسناد این قتل در اختیار دستگاه های اطلاعاتی ترکیه وجود داشت اما این مدارک را هیچ گاه رسانه ای نکردند. بنابراین مشخص است که ترکیه به دنبال گرفتن امتیازاتی از عربستان وآمریکا است. شبکه قطری «الجزیره» در مطلبی به پشت پرده استراتژی ترکیه در پرونده جمال خاشقجی اشاره کرده نوشت که ترکیه قصد دارد از ماجرای خاشقجی برای اهداف سیاسی استفاده کند. در همین زمینه، یک استاد دانشگاه روابط بین الملل كادیرخاص (قدیر خاص) ترکیه به الجزیره گفته است: ترکیه در ماجرای ناپدید شدن جمال خاشقجی مکانیسم های سیاسی و دیپلماتیک را به پیگیری اقدامات قضایی و قانونی ترجیح داده است و تلاش دارد از این طریق پرونده را پیش ببرد. یکی از مواردی که ترکیه می تواند از عربستان امتیازگیری کند به شمال سوریه مربوط می شود؛ جایی که عربستان از واحدهای مدافع خلق کرد(YPG) حمایت می کند و ترکیه احتمالا از پرونده خاشقجی برای قطع کمک های ریاض به این گروه استفاده خواهد کرد.

علاوه بر این برخی رسانه ها حتی اعلام کردند که بن سلمان پیشنهاد 5 میلیارد دلاری به اردوغان برای مختومه کردن این پرونده داده است. در هر صورت آنچه مشخص است این که اردوغان سعی داشته و دارد تا در ماجرا خاشقجی به نوعی با عربستان و آمریکا سازش کند. البته هنوز مختصات این معامله مشخص نشده اما آنچه که آشکار است اردوغان در این پرونده سعی دارد تا از عربستان امتیازاتی بزرگ بگیرد. این امتیازات می تواند در مورد لغو محاصره قطر، کاهش حملات عربستان علیه محور اخوانی در منطقه و یا حتی پرونده سوریه و کاهش حمایت عربستان از کردها باشد. عده ای پا را از این نیز فراتر نهاده و معتقدند ترکیه به دنبال کنار زدن عربستان به عنوان جدی ترین رقیب برای رهبری دنیای اهل سنت است. نابودی تدریجی و گام به گام آل سعود و بی اعتبارسازی آنها، زمینه را برای ظهور امپراطوری عثمانی به عنوان رویای همیشگی اردوغان، تا حد زیادی فراهم می کند.

ایران؛ ناظری با هدیه غیرمنتظره

ایران در برابر پرونده مرگ خاشقجی سعی داشت بیشتر از آنکه براساس تبلیغات رسانه ها موضع گیری کند براساس شرایط منطقه ای و روابط حساس با عربستان عمل کند . از آنجا که ایران همواره بر ثبات منطقه ای تاکید کرده و هرگونه نقش آفرینی که منتج به تنش احتمالی در منطقه شود پرهیز می کند در این مورد نیز بیشتر منتظر اعلام نتایج تحقیقات ماند اما به صورت ضمنی این قتل را محکوم کرد. در واقع ایران در ماجرای قتل خاشقجی سعی داشت از یک طرف روابط با عربستان را بیش از پیش وارد تنش نکند چرا که عربستان هم یک عضو مهم امنیتی منطقه است و هم یکی از اعضای اصلی اوپک است و از طرف دیگر سعی داشت تا با کج دار و مریز برخورد کردن با این مسئله به نوعی کنترل شده برخورد کند. البته این، نوع رفتار دستگاه دیپلماسی ایران بود اما در سطح رسانه ها سعی شد پرده از چهره جنایتکارانه عربستان کنار رفته و مستندات تروریست بودن شاهزادگان سعودی منتشر شود. ایران جزو معدود بازیگران این میدان است که می تواند در سکوت شاهد ماجرا و منفعت بردن از آن باشد. بی اعتبار شدن سعودی در جهان و منطقه، فشار رسانه ای و سیاسی به ریاض و تنش میان عربستان و آمریکا از جمله نتایج این پرونده است که در شرایط فعلی شبیه هدیه ای غیرمنتظره از سوی ولیعهد خام سعودی به تهران تقدیم می شود.

اروپا؛ انتقاد و فشار

کشورهای اروپایی نیز به شدت علیه قتل جمال خاشقجی واکنش نشان دادند. در این چارچوب، تعداد مقالات و گزارش‌های راهبردی که در سطح اندیشکده های اروپایی در خصوص جنایت های عربستان تهیه و منتشر شده است کم شمار نبوده‌اند. به‌عنوان‌مثال اندیشکده هنری جکسون انگلستان تیتر یکی از مقالات اخیر خود را چنین انتخاب کرده است: " شبکه نفرت عربستان سعودی، یکی از عوامل گسترش بدترین نوع افراط‌گرایی". این اندیشکده در گزارش دیگری، اثبات کرده است که عربستان از دهه 60 میلادی، میلیاردها دلار برای صدور اندیشه‌های وهابی به جوامع اسلامی در غرب و اروپا سرمایه‌گذاری کرده است. این سرمایه‌گذاری عربستان در حوزه‌هایی چون اهداء پول به مساجد، ساخت مراکز آموزش اسلامی برای میزبانی مبلغین تندرو و ارائه اندیشه‌های افراطی صورت گرفته است. وزیران امور خارجه آلمان، انگلیس و فرانسه نیز در واکنش به ناپدید شدن جمال خاشقچجی، در بیانیه مشترکی اعلام کردند که: "دفاع از آزادی بیان و آزادی مطبوعات و تضمین دفاع از روزنامه‌نگاران اولویت‌های اساسی برای آلمان، انگلیس و فرانسه است". انگلیس، فرانسه و آلمان خواستار "تحقیقی معتبر" برای روشن شدن حقایق ناپدید شدن خاشقچی، شده‌اند. وزیر امور خارجه انگلستان نیز به مقامات عربستان هشدار داده است درصورتی‌که در ناپدید شدن جمال خاشقچی دست داشته باشند، با "عواقب شدیدی" مواجه خواهند شد. در واقع نگاه اروپا به این مسئله تابعی از نوع نگاه ترامپ به اروپا نیز بود. ترامپ در نزدیک به دو سال گذشته فشار زیادی در عرصه سیاسی و اقتصادی بر اروپا وارد کرده و کشورهای اروپایی سعی دارند تا متحدان نزدیک ترامپ را تحت فشار بگذارند. در حال حاضر نیز مثلث ترامپ، نتانیاهو و بن سلمان اتحادی راهبردی با هم دارند. بنابراین ضربه زدن به هرکدام از اجزای این مثلث فشار بر ترامپ محسوب می شود. صدراعظم آلمان روز دوشنبه اعلام کرد تا روشن شدن همه ابعاد این پرونده جناییف صادرات اسلحخ به عربستان متوقف خواهد شد. این پرونده باعث خواهد شد اروپایی ها لحن انتقادی نسبت به عربستان را انتخاب کرده و در روابط با ریاض احتیاط بیشتری به خرج دهند.

کشورهای عربی؛ سکوت و سرخوردگی

در مورد موضع کشورهای عربی در پرونده جمال خاشقجی باید تاکید کرد که دو گروه وجود دارد. گروه اول مرتجعین منطقه ای مانند بحرین، امارات و حتی مصر است که در کنار عربستان ایستاده و روایت سعودی از قتل خاشقجی که بر اثر مشاجره و ناخواسته کشته شده است را قبول دارند. حلقه دوم این گروه کشورهای عربی هستند که به دلایل واضح اقتصادی سکوت اتخاذ کرده و طوری وانمود می کنند که گویا هیچ اتفاقی رخ نداده است! سرخوردگی، ترس، سکوت و تایید خفت آمیز و دشوار ریاض، جمع بندی واکنش این گروه است.

در طرف مقابل کشورهای عربی مانند سوریه و عراق نیز این مسئله را به شدت محکوم کردند. در واقع کشورهای عربی در قالب دو گروه دو هدف را در این ماجرا دنبال کردند. حامیان ریاض سعی داشتند تا با حمایت خود به نوعی بن سلملن را از مهلکه نجات دهند چرا که سیاست های منطقه ای ریاض در سه سال گذشته به شدت تحت تاثیر محمد بن زاید ولیعهد ابوظبی بوده و به همین دلیل سقوط بن سلمان به معنای شکست برنامه های امارات نیز در منطقه خواهد بود. محور مقابل نیز مانند حزب الله لبنان، انصارالله یمن، سوریه و عراق از این بحران به عنوان اهرم فشاری بر ریاض در سطح رسانه ای استفاده کرده و سعی دارند تا به این بهانه افکار عمومی جهان را بیشتر بر جنایت های عربستان متمرکز کنند.

رژیم صهیونیستی؛ نگران دوست جدید

نوع واکنش و برخورد رژیم اسرائیل با پرونده خاشقجی نیز متاثر از روابط دو سال اخیر بن سلمان با نتانیاهو بوده است. در واقع بن سلمان بزرگترین کمک را به تل آویو انجام داد و در مصاحبه با نشریه آتلانتیک از حق موجودیت اسرائیل دفاع کرد. علاوه بر این در طرح معامله قرن و انتقال سفارت آمریکا از تل آویو به قدس، بن سلمان و بن زاید در پشت پرده از این انتقال حمایت کردند و حتی به تشکیلات خودگردان فلسطین برای قبول آن فشار وارد کردند. بنابراین کاملا طبیعی است که در ماجرای قتل خاشقجی نباید اتظار واکنشی انتقادی از سوی اسرائیل را داشت چرا که بن سلمان بزرگترین موهبت برای اسرائیل در شرایط کنونی است و قتل خاشقجی نباید و نمی تواند این موهبت را از اسرائیل بگیرد. بنابراین دولت اسرائیل در این ماجرا سکوت کرد و حتی اعتراف سعودی‌ها به قتل خاشقجی هم باعث پایان سکوت اسرائیل نشد. المیادین در این ارتباط در گزارشی اعلام کرد که چرا تل آویو باید موضع‌گیری داشته باشد که به جایگاه محمد بن سلمان ضربه بزند و اعتبار سیاسی و مالی عربستان را در صحنه منطقه‌ای و بین‌المللی مخدوش کند؟ اسرائیل در محاسبات خود، معامله قرن و «عادی‌سازی نرم» روابط با کشورهای عربی را که به نفع اشغالگران است، در نظر می‌گیرد. این شرایط کافی است تا اسرائیل در این ماجرا سکوت کند.

رسانه های اسرائیل نیز به قتل خاشقجی واکنش های مختلفی داشته اند. در هفته نخست این پرونده، رسانه های صهیونیستی در ابتدا سکوت کردند و پس از یک هفته واکنش نشان دادند. روزنامه صهیونیستی جروزالم پست در این ارتباط تاکید کرد که این مسئله نباید به تضعیف بن سلمان منجر شود. حتی رسانه‌های اسرائیلی به برکناری احمد العسیری معاون رئیس دستگاه اطلاعات عربستان به دلیل قتل خاشقجی واکنش داده و این امر را "خبر بسیار بدی برای اسرائیل" خواندند. علاوه بر این برخی رسانه ها نیز با توجه به حمایت های جمال خاشقجی سعی داشتند که وی را طرفدار تروریسم معرفی کنند.

در کل کشورهای مختلف در ماجرای خاشقجی رفتارهای متنوعی داشتند. آمریکا، عربستان، امارات، بحرین و مصر به همراه رژیم صهیونیستی در یک طرف به شدت علیه هرگونه انتساب این قتل به محمد بن سلمان موضع گیری کردند و معتقد بودند که این قتل ناخواسته و توسط عوامل خودسر بوده و کشورهای غیر از این محور نیز بر محکوم کردن بن سلمان تاکید کرده و خواستار برکناری وی شدند. آنچه مسلم است شرایط برای ریاض و خاندان سعودی به سادگی و سرعت عادی نخواهد شد و سایه این جنایت هولناک و احمقانه از سر دربار سعودی و شخص محمد بن سلمان کنار نخواهد رفت.