منابع آگاه امنیتی در افغانستان و پاکستان روز جمعه 30 آبان 99 ضمن تایید مرگ «ایمن الظواهری»، رهبر سازمان القاعده گفتند که به احتمال زیاد وی به دلایل طبیعی درگذشته است. برخی منابع نزدیک به القاعده هم گفته اند الظواهری طی سال های گذشته از بیماری های مزمنی رنج می برده و احتمالا به دلیل این بیماری ها از دنیا رفته است.
به گفته این منابع در صورتی که الظواهری به دست نیروهای آمریکایی کشته می شد، وزارت امور خارجه امریکا این خبر را به عنوان یک دستاورد بزرگ به همه رسانه های خارجی و عربی اعلام می کرد چرا که او در راس یک گروه تروریستی تندرو قرار داشت که سال ها تحت تعقیب آمریکا بوده و برای سر رهبرانش جایزه تعیین شده بود.
الظواهری که 69 ساله بود آخرین بار در سالگرد حملات ۱۱ سپتامبر در یک پیام ویدیویی ظاهر شد و از طرفداران خود خواست علیه آمریکا و متحدانش وارد عمل شوند.
طبق گزارش سازمان ملل در مورد فعالیت های گروه های تروریستی از سراسر جهان که در ژوئیه گذشته منتشر شد ، القاعده به طور مخفیانه در ۱۲ استان افغانستان فعالیت می کرد و ظواهری، رهبر آن در افغانستان مستقر بود. سازمان ملل تعداد کل نیروهای القاعده در افغانستان را بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ نفر تخمین زده است.
ایمن الظواهری بعد از کشته شدن «اسامه بن لادن»، مؤسس و سرکرده القاعده در افغانستان در سال 2011، سرکردگی این گروهک را برعهده گرفت.
پیشینه القاعده
سازمان القاعده که در سال 1988 توسط اسامه بن لادن و همراهانش بنیان نهاده شد، نمادی از بنیادگرایی افراطی محسوب می شود که با رویکرد وهابی و سلفی، به احیای فریضه جهاد جهت مبارزه با کفار و مشرکین فرامی خواند و هدف غایی آن احیای خلافت اسلامی با تکیه بر سیره «سلف صالح» است.
بن لادن یک میلیونر سعودی بود که با تاثر از آموزه های اسلام سیاسی که امثال «سید قطب» مطرح نموده بودند، خانه و کاشانه خود را رها کرده و ثروت خود را صرف مبارزه با دشمنان نمود و با حضور در افغانستان و سازماندهی مجاهدان، عملا وارد معرکه نبرد با ارتش سرخ شوروی سابق شد. به دنبال عقب نشینی شوروی از افغانستان در سال 1989، القاعده به دنبال جبهههای جدیدی بر آمد تا به زعم خود، جهاد مقدس را ادامه دهد.
جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به کویت) در سال 1990 و حضور نظامی آمریکا در منطقه، دستاویز تازه ای برای القاعده ایجاد کرد تا منافع آمریکا را به ویژه در عربستان هدف قرار دهد، چون بن لادن معتقد بود حکام سعودی کافر و فاسد بوده و ضمن همکاری با جبهه ائتلاف در حمله به عراق، به اشغالگران صلیبی اجازه حضور در خاک مقدس عربستان را دادهاند.
پس از آن بن لادن که در زمان جنگ در افغانستان، مورد حمایت آمریکا و عربستان بود، اینک تبدیل به دشمن آن‌ها شده و تحت تعقیب قرار گرفت. بن لادن مدت کوتاهی در در عربستان بود و چند سالی را در سودان بسر برد و بالاخره در سال 1996 به افغانستان بازگشت و با جنبش طالبان که کابل را تصرف کرده و حکومت تشکیل داده بود، بیعت کرد. به همین دلیل پس از حملات 11 سپتامبر 2001 القاعده و طالبان، هر دو مورد هجوم آمریکا و متحدانش قرار گرفتند.
حملات یازدهم سپتامبر به برج های تجاری در نیویورک و مقر پنتاگون در واشنگتن، نقطه عطفی مهمی را در تاریخ مبارزات القاعده رقم زد. این حملات نام القاعده را در افواه عمومی برجسته کرد و راهبرد «جهاد جهانی» این سازمان را که رهبران و تئوریسین های القاعده همچون بن لادن و ایمن ظواهری طرح کرده بودند، تحقق بخشید.
القاعده با ترسیم اهداف جهانی، فعالیت های خود را در گوشه و کنار جهان ادامه داد و در سال 2004 و 2005 با نفوذ در اروپا، مادرید و لندن را با انفجاراتی مورد حمله قرار داد. در خاورمیانه و جهان اسلام نیز برخی کشورها همچون مصر و عربستان و مغرب و الجزایر و تانزانیا و کنیا که با غرب همسو بودند، با حملات انفجاری و انتحاری القاعده مواجه شدند.
در میان کشورهای منطقه، عراق و افغانستان به دلیل حضور اشغالگران غربی تبدیل به عرصه گسترده ای برای فعالیتهای القاعده و گروه های همسو با این سازمان شدند. نسل اول مجاهدان عرب که در افغانستان علیه شوروی سابق می جنگیدند و به «افغانهای عرب» مشهورند، پس از حمله آمریکا و متحدانش به عراق در سال 2003، به سازماندهی و آموزش نسل تازهای از مسلمانان پیکارجو از گوشه و کنار جهان اسلام پرداخته و عراق را عرصه تاخت و تاز خود قرار دادند. این رهبران پیش از عراق در عرصه هایی همچون بوسنی هم به کارزار پرداخته و تجارب زیادی اندوخته بودند.
غرب به ویژه پس از حملات 11 سپتامبر در برابر القاعده، به شیوه های سخت افزاری روی آورده است. این شیوه در قالب «طرح مبارزه با تروریسم» هر چند موجب محدودیت و کاهش فعالیت های این سازمان و نیز نابودی و دستگیری بسیاری از اعضای القاعده و از جمله قتل رهبر سازمان بن لادن (در اردیبهشت 1390) شده است، اما غرب هیچ گاه موفق به خشکاندن ریشه های فکری و ایدئولوژیک این سازمان نشده است.
پیامدها
در صورت تأیید رسمی مرگ ایمن الظواهری، احتمالاً خلا عمیقی در رهبری سازمان القاعده ایجاد خواهد شد، زیرا بسیاری از مسئولان و رهبران ارشد این سازمان کشته شده اند.
به گفته ناظران، مرگ الظواهری ممکن است وضعیت این گروه تروریستی را بسیار آشفته کند به ویژه آن که فرماندهی مرکزی این سازمان در مقابل قدرت نیروهای مناطق آسیا و آفریقا، ضعف زیادی دارد.
بزرگ ترین مشکلی که جانشین الظواهری با آن مواجه است، فقدان استراتژی روشن آینده این سازمان در سایه کمبود منابع مالی برای ادامه فعالیت ها و عضوگیری جدید است.
نکته دیگر آن است که الظواهری علاوه بر رهبر سازمانی، یک تئوریسین دینی بود، خصیصه ای که در جانشینان احتمالی دیده نمی شود و یا ضعیف است، لذا فقدان او به طور طبیعی موجب ضعف ایدئولوژی و عقیدتی سازمان خواهد شد.
در مقابل، برخی تحلیلگران معتقدند القاعده به رغم مشکلات و موانع موجود، همچنان به فعالیت های خود به ویژه در مناطق بحرانی ادامه خواهد داد؛ زیرا از یک طرف، انگیزه های ایدئولوژیک با رویکرد جهادی در میان اعضا و هواداران این سازمان پابرجاست و از طرف دیگر، حامیان اولیه به ویژه آمریکا و عربستان سعودی کماکان از این سازمان جهت بحران سازی و ایجاد موازنه در برابر سایر رقبا (به ویژه محور مقاومت) استفاه ابزاری می کنند.
لذا بعید نیست حمایت های مخفیانه از سازمان و رهبر جدید آن تداوم یافته و در آینده پس از یک دوره رکود، حجم فعالیت های آن افزایش یابد.
جانشینان احتمالی
در اسناد مربوط به سازمان القاعده در وهله نخست از حمزه بن لادن فرزند رهبر اولیه القاعده نام برده شده است. وی متولد سال ۱۹۸۹ در عربستان سعودی و رابط اصلی پدرش با اعضای سازمان بود. طبق گزارش های اطلاعاتی و رسانه ای آمریکا، وی در سپتامبر سال 2019 در اثر بمباران آمریکا در مرزهای پاکستان و افغانستان کشته شد.
پس از حمزه از سه نفر به عنوان جانشینان احتمالی الظواهری یاد شده است. نخستین شخص «ابوالخیر المصری» داماد اسامه بن لادن است. او متولد استان الشرقیه مصر در سال 1957 میلادی است. نام واقعی وی «عبدالله محمد رجب عبدالرحمن» است.
ابو الخیر المصری در گذشته عضو شورای سازمان جهاد اسلامی مصر بود. او در سال 1998 به حبس ابد محکوم شد و در سال 2005 در لیست افراد تروریستی آمریکا قرار گرفت و سرانجام در سال ۲۰۱۷ هدف بمباران ائتلاف آمریکا در سوریه قرار گرفت و به قتل رسید.
شخص دوم در این سند «ابومحمد المصری» نام دارد که معروف به «ابومحمد الزیات» است. از وی به عنوان با تجربه ترین برنامه ریز عملیاتی القاعده یاد شده و به عنوان فرمانده دوم سازمان شناخته می شد. به ادعای رسانه های آمریکایی این فرد به همراه دخترش در مردادماه گذشته در خیابان پاسداران در تهران ترور شد.
مقامات اطلاعاتی آمریکا مدعی شده اند که المصری از سال ۲۰۰۳ در ایران تحت بازداشت بوده، اما از سال ۲۰۱۵ در منطقه پاسداران تهران به طور آزادانه زندگی می کرده است.
نفر سوم مشهور به «سیف العدل» است که افسر سابق نیروهای ویژه در ارتش مصر بود و همزمان با نیروهای جهادی مصری نیز ارتباط داشت . نام اصلی او «محمد صلاح الزیدان» است که در سال 1960میلادی در استان منوفیه مصر متولد شد و در سال 1987 در جریان احیاء تشکیلات جهادی ها در مصر و اتهام تلاش برای ترور «حسن ابویاشا» وزیر کشور وقت مصر دستگیر شد. او قبل از اینکه از اتهامات وارده تبرئه شود به عربستان و از آنجا به سودان فرار کرد. سیف العدل در سال 1989 نیز برای پیوستن به القاعده به افغانستان عزیمت کرد.
سیف العدل در سال 2016 توسط مجلس شورای القاعده بر سر کار آمده و موقعیت سازمانی مستحکمی یافت.
سیف العدل اکنون در سوریه حضور دارد و به عنوان مغز متفکر نظامی ـ امنیتی، از رهبران پشت پرده گروه تروریستی «حراس الدین» محسوب می شود. برخی منابع نیز گفته اند سیف العدل ممکن است در منطقه واقع بین مرزهای ایران و افغانستان پنهان شده باشد، علاوه بر اینکه برخی گزارش های اطلاعاتی حاکی از آن است که او به کشورهای آفریقایی رفت و آمد دارد.
با توجه به کشته شدن دو نفر اول (ابوالخیر المصری و محمد المصری) احتمال جایگزینی سیف العدل به عنوان رهبر جدید القاعده بیشتر است.
از طرفی، این احتمال به صورت جدی مطرح است که سیف العدل یکی از افراد پشت صحنه در ماجرای شناسایی و ترور حمزه بن لادن بوده است تا بدین وسیله موانع جانشینی خود را در راس القاعده از سر راه بردارد.
این در حالی است که طرفداران القاعده از اوایل امسال کانالی در شبکه پیام رسان تلگرام باز کردند که در آن نوشته های سیف العدل را منتشر می کنند. در این کانال از سیف العدل به عنوان «قائد» (رهبر) نام می برند، تعبیری که حاکی از بیعت زودهنگام با رهبر جدید احتمالی القاعده است.
ایمن الظواهری بعد از کشته شدن «اسامه بن لادن»، مؤسس و سرکرده القاعده در افغانستان در سال 2011، سرکردگی این گروهک را برعهده گرفت. 
