ابَررسانه اربعین

«بازنمایی» یکی از مفاهیم بنیادی در مطالعات رسانه‌ای است. کلمه‌ای که معانی متفاوتی را به همراه دارد. بازنمایی راه و روشی است که از آن طریق، رسانه‌ها حوادث و واقعیت‌ها را نشان می‌دهند. از نظر «ریچارد دایر» مفهوم بازنمایی در رسانه‌ها عبارت است از: «ساختی که رسانه‌های جمعی از جنبه‌های مختلف واقعیت مثل افراد، مکان‌ها، اشیاء، اشخاص، هویت‌های فرهنگی و دیگر مفاهیم مجرد ایجاد می‌کنند. تجلی بازنمایی‌ها ممکن است به‌صورت گفتاری، نوشتاری یا تصاویر متحرک باشد.» تعریف این مفهوم رسانه‌ای در جامعه امروز ما در «پیاده‌روی اربعین» تبلور یافته است. به باور کارشناسان رسانه، محرم و عزاداری برای امام حسین(ع) از سال 61 هجری تا به امروز بزرگ‌ترین رسانه تاریخ است و اکنون «راهپیمایی اربعین» در عبارت «بازنمایی رسانه» تعریف می‌شود.

فراتر از رسانه

«اکبر نصراللهی» رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است: «با توجه به شاخص‌های کلاسیک علوم ارتباطات، اربعین نه تنها رسانه است؛ بلکه حتی ابررسانه هم به شمار می‌آید. به عبارتی رساترین، مردمی‌ترین، صمیمی‌ترین، بزرگ‌ترین و جامع‌ترین رسانه است و می‌توان گفت رسانه مظلومان و مستضعفان است. حضور مردم از کشورهای مختلف با مذاهب و ادیان متفاوت نشان می‌دهد، اربعین رسانه فراجناحی، تعاملی، فراگیری، فرامذهبی، فراملی و بین‌المللی است. به عبارتی می‌توان گفت، اربعین رنگین‌کمان مشارکت همه اقوام، مذاهب و همه ملت‌هاست.» او توضیح می‌دهد: «در مدل‌های ارتباطی فرستنده، گیرنده و پیام وجود دارد. اگر بر اساس همین مدل‌های کلاسیک ارتباطات بخواهیم تحلیلی داشته باشیم، به عقیده من اربعین رسانه است؛ چون برخلاف شاخص‌های کلاسیک ارتباطات که افراد مشهور و مقامات فرستنده خبر و پیام هستند، در اینجا مردم تولیدکننده و فرستنده پیام اربعین محسوب می‌شوند، گیرندگان هم دوستان و دشمنان هستند.»

هر زائر یک رسانه

در طول این سال‌ها و با گسترش فضای مجازی، به این نقطه رسیده‌ایم که در طول مسیر پیاده‌روی اربعین، هر زائر یک رسانه و مستندنگار است؛ به همین دلیل با وجود سانسور خبری رسانه‌های خارجی در دوره‌های پیشین پیاده‌روی اربعین، این گردهمایی بزرگ شیعیان، همچون یک ابر رسانه عمل کرده است. کارشناسان علم ارتباطات برای رسانه‌ها کارکردهایی را برشمرده‌اند و پیاده‌روی اربعین کارکردهای اصلی رسانه را در خود جای‌ داده است. بعضی از کارکردهای رسانه در علوم ارتباطات عبارتند از: کارکرد آموزشی، اطلاع‌رسانی، ایجاد هم‌بستگی، ایجاد بسیج مردم و برقراری ارتباط بین نسلی که همه این ویژگی‌ها را در رسانه‌ بزرگ «پیاده‌روی اربعین» شاهد هستیم.

فضای مجازی

اگر «پیاده‌روی اربعین» را به‌مثابه یک متن در نظر بگیریم، با ورود این اجتماع بزرگ به فضای مجازی مختصات این پدیده تغییر کرده و همچون سایر پدیده‌هایی که حیات مجازی می‌یابند، دارای ابعاد تازه‌ای چون سیالیت، فرازمانی، فرامکانی، فراگیری و تشدید واقعیت شده است؛ به‌عبارت‌دیگر، این اجتماع سالانه، به منزله بخشی از نمایشی که هر روزه در فضای مجازی به اجرا درمی‌آید، نقطه‌ تلاقی دین، تصویر و شبکه اجتماعی است. در واقع، گرد هم آمدن این سه، محل رویش راز و رمزها، نشانه‌ها و معانی است و به ظرفیت عظیمی تبدیل شده است. به‌این‌ترتیب، بدون شک ارتباطات، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مردمی همواره در حضور ۲۰ میلیون زائر در راهپیمایی اربعین نقش مؤثری داشته‌اند. مردم همه کشورها در راهپیمایی اربعین حضور دارند و این رویداد جدید به ما این امکان را داده است که در شبکه جهانی اینترنت تولید محتوا کنیم و پیام اسلام را به جهانیان برسانیم.

نشانه‌ها و معانی

باید گفت تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی مبتنی برعکس، موجب انقلاب بزرگی در عکاسی شده‌اند و ابعاد و وجوه عکاسی سنتی را متحول کرده‌اند. از این ‌رو عکاسی در سال‌های اخیر به امری سیال و همه‌جایی مبدل شده و الگوی تازه‌ای را از ثبت وجوه بصری جهان پیش کشیده است. عکاسی در عصر شبکه‌های اجتماعی به بازتولید اشتراک و تفسیر جهان مشغول است و افزون بر آن خود را نیز بازتولید می‌کند. در واقع، عکاسی از هر مکانی، مجموعه‌ای از المان‌های اجتماعی، متنی و تفسیری را با خود به همراه دارد که به‌ عکس منتقل می‌کند و از طریق آنها می‌توان به دلالت‌های معنایی عکس دست یافت؛ از این ‌رو فضای پیاده‌روی اربعین، فارغ از مقصد آن ـ حرم مطهر امام حسين(ع) ـ بستر اصلی ساخت نشانه‌ها و معانی است. در این معناپردازی، سهم مسیر پیاده‌روی بسیار بیشتر از زیارت می‌شود و سیالیت فضای مجازی آیین پیاده‌روی اربعین را در این فضا بی‌مکان و بی‌زمان کرده و هر لحظه می‌توان با حضور در شبکه‌های اجتماعی، همچون زائری در مناسک حضور پیدا کرد. پیاده‌روی اربعین ماهیتاً مراسمی نمادین است که نه به اساطیر، بلکه به اشخاص و حوادث واقعی در تاریخ تشیع اشاره می‌کند.

خروش قدرت نرم

انضباط، اقتدار و اتحاد مسلمانان و حضور معتقدان به سایر ادیان، نظیر مسیحیت، یهود، زرتشتی و حتی بودائیان در مراسم اربعین، عاملی بازدارنده در برابر توطئه‌های استکبار جهانی به‌ شمار می‌آید. با آنکه مراسم اربعین در رسانه‌های مطرح جهان بایکوت شده، اما قدرت نرم این کنگره الهی آنقدر گسترده است که حتی سانسور خبری این رویداد عظیم از سوی رسانه‌های غرب هم موفق نشده و هر سال تعداد بیشتری به راهپیمایی اربعین می‌روند. البته مشکل رسانه‌های غربی و اجبار آنها به سانسور، لزوم اذعان به قدرت نرم و دیپلماسی صحیح جمهوری اسلامی ایران است؛ چرا که در صورت اشاره منصفانه به اربعین، مجبورند اعتراف کنند یکی از عوامل مهم چنین رویداد کم‌نظیری، نقش کلیدی ایران و ملت ماست. جمهوری اسلامی، دیپلماسی را صرفاً یک شیوه بازاریابی ندانسته، بلکه آن را مجموعه‌ای از راهبردها و تاکتیک‌های دیپلماتیک می‌داند که در راه خدمت به مسلمانان، آن را به‌کار می‌گیرد. اربعین استمرار فرهنگ عاشورا و هنجارهای آن است.

جان کلام

راه همگرایی در جهان اسلام، تقویت قدرت نرم از طریق دیپلماسی فرهنگی و رسانه‌ای است؛ به ‌همین‌ دلیل تأکید بر زیارت اربعین و دارا بودن ظرفیت‌های مشترکی، چون جاذبه‌های معنوی، داشتن امتداد تاریخی ۱۴۰۰ ساله، مردمی‌ بودن و بهره‌مندی از تنوع فرهنگی، می‌تواند در سطح منطقه‌ای و سپس جهانی، کانون همگرایی تمدنی باشد و تصویری جذاب و با عزت و عظمت از تشیع به جهانیان عرضه کند. پرشورتر برگزار شدن زیارت اربعین که همان توسعه تاریخی حرکت برای همگرایی فرهنگی در جهان اسلام است، می‌تواند همگرایی میان ملل و اقوام گوناگون را به همگرایی تمدنی ارتقا بخشد که همسویی نظام‌های سیاسی، اقتصادی، علمی و اجتماعی مورد نیاز تمدن نوین اسلامی را با خود به‌ همراه دارد.