دیپلماسی از صدر اسلام تا جمهوری اسلامی

دیپلماسی و رفتار سیاسی در سیره پیامبر (ص) یکی از اصول مهمی است که الگوی بی‌بدیلی برای جامعه امروز و روابط سیاسی به شمار می‌آید.
در جامعه بین‌الملل امروز دیپلماسی خارجی یکی از مهمترین رفتار‌های سیاسی در برقراری ارتباط میان کشور‌های مختلف است. اما جایگاه این اصل مهم در پیگیری اهداف و منافع کشور‌ها که از گذشته تاکنون مورد توجه دولتمردان و سیاست‌گذاران بوده تبیین دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام را بیش از هر زمان دیگری مورد توجه قرار می‌دهد.
باید عنوان کرد از نظر تاریخی، دیپلماسی در قالب مذاکره و گفتگو خصوصاً برای پایان دادن به جنگ، برقراری صلح و بحث پیرامون اهداف دو طرف معنا می‌یابد، امری که یادآور رفتار سیاسی پیامبر مکرم اسلام و حکومت ایشان در تاریخ صدر اسلام است و امروز الگوی بی‌بدیلی برای سیاستمداران چه مسلمان و چه غیر مسلمان خواهد بود.

دیپلماسی مذاکره در سیره حضرت محمد (ص)
۲۸ صفر و سالروز وفات پیامبر مکرم اسلام فرصتی است تا به تبیین جایگاه دیپلماسی پیامبر اسلام (ص)، و رفتار سیاسی ایشان به عنوان الگویی برای حاکمان و دولتمردان اسلامی بپردازیم.
باید گفت که رفتار سیاسی پیامبر (ص) مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی است که آن حضرت به عنوان رئیس حکومت، و نمایندگان و سفرای منتخب ایشان در راه دست‌یابی به مقاصد وادای وظایف سیاسی دولت اسلامی و اهداف کلی نظام اسلامی در راه حفاظت از حقوق دولت اسلامی در میان دیگر گروه‌های دینی و دولت‌های غیر مسلمان در خارج از قلمرو حکومت اسلامی، انجام می‌داده‌اند.
دیپلماسی در سیره پیامبر مکرم اسلام همان عنصر یا هنر مذاکره است با این تفاوت که دیپلماسی مذاکره در عصر حاضر بر پایه پیمان‌های راهبردی و در دیپلماسی پیامبر اسلام (ص) بر قوانین اجتماعی و جهان‌بینی واقع‌بینانه و اصول و ارزش‌های انسانی متکی بود و اساس آن را اصول و ضوابطی تشکیل می‌داد که از وحی و موازین شناخته شده عقلی می‌گرفت.

مردم‌داری در سیره حکومتی پیامبر
پیامبر اسلام (ص) همانگونه که بار‌ها و بار‌ها عنوان شده، دیده و شنیده‌ایم و در قرآن مکرراً اشاره شده پیامبر رحمت و مهربانی بودند که مردمداری را اصل همه امور می‌دانستند لذا در سیره حکومتی و دیپلماسی سیاسی نیز همواره مردم را در همه روابط ملاک دانسته و در تمامی ارتباطات خود با اقوام، ملت‌ها و سران کشورها، مردم را صاحبان اصلی حق برقراری روابط دیپلماتیک می‌شماردند. چنانچه ایشان این روابط را نه به مفهوم سازش، بلکه راهی برای نیل به توافق‌های سازنده می‌دانند و نه دیپلماسی و نه جنگ را جانشین هم نمی‌کنند و هر دو را برای رسیدن به حقوق مشروع و اهداف عالی انسان مسلمان در جامعه اسلامی و در جامعه بین‌الملل لازم می‌دانند. باید اضافه کرد در سیره سیاسی پیامبر به دلیل انسانی بودن مناسبات در روابط دیپلماتیک، اصل آزادی، اختیار، احترام متقابل، نمایندگان اقوام و زمامدارانی که به نحوی در رابطه دیپلماتیک با آنان بوده پایه و اساس مذاکرات و مناسبات قرار می‌گرفت. این همان اصلی است که نظام جمهوری اسلامی هم در منشور حقوقی خود لازم شمرده و اصل مردم‌سالاری را ملاک همه اصول می‌داند.

صداقت در کلام به جای دسیسه و نفاق
پیامبر اسلام (ص) در طول تاریخ روابط سیاسی با اقوام و ملت‌ها و در تمامی برخورد‌های سیاسی با نمایندگان آن‌ها و سران کشور‌ها جز در موارد خاصی اغلب موفق بود و این برخورد‌ها یا به اسلام آوردن آن‌ها منتهی می‌شد یا به توافق‌ها و امضای قراداد‌هایی می‌انجامید که اهداف سیاسی و دیپلماتیک دو طرف را برآورده نماید. در هیچ کدام از این موارد نه خود پیامبر (ص) و نه نمایندگانش هرگز از فریبکاری، دسیسه بازی، دروغ گفتن، نفاق‌افکنی، گزافه‌گویی، عهدشکنی تزویر و دیگر خصلت‌های ضد ارزش استفاده نکرده و همواره از سادگی و صداقت به جای ابهام‌گویی و دو پهلو سخن گفتن به نفع خود و طرف مقابل بهره می‌گرفتند. همچنین از نمایندگان اقوام و ملل و مکاتبات و حتی هدایای روسای کشور‌ها استقبال می‌کردند و هرگز در روابط و برخورد‌ها منفعل نبوده و ابتکار عمل داشتند.

نه به سازش!
یکی از اصول اصلی در سیره سیاسی و دیپلماسی در زمامداری پیامبر مکرم اسلام این بود که هرگز مقهور قدرت و قدرت‌نمایی نشدند و در مواردی که از نظر قدرت نظامی و موقعیت سیاسی در موقعیت نابرابری بودند، تن به سازش و سستی ندادند و اصول را فدای روابط مقطعی و مصالح زودگذر نکردند. پیامبر اسلام (ص) در روابط دیپلماتیک نه فریب وعده‌های دیگران را می‌خورد و نه خود وعده‌هایی می‌داد که اطمینان بر اجرای آن نبود و همواره از برخورد‌هایی که موجب تنفر و سلب اعتماد طرف مقابل می‌شد، اجتناب می‌ورزید و در عین حال، شیوه‌ای را در پیش می‌گرفت که او از ملایمت وی سوء استفاده نکند و به طمع نیافتد.
قابل اذعان است که این رفتار در رفتار سیاسی و دیپلماسی برخی دولت‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران به خوبی به چشم می‌خورد، رفتاری که رهبری و امام راحل نیز بر آن استوار بوده و همواره دولتمردان و مذاکره‌کنندگان تیم مذاکره را به آن تاکید می‌کردند. در دولت کنونی این دیپلماسی نه به سازش چنان پیش رفت که طرف مقابل در مواردی مقهور قدرت نظامی و دیپلماسی جمهوری اسلامی شده و مذاکرات مسیر‌های روشنی در پیش گرفته است. چنانچه تمامی هدف‌ها و توافق‌ها در یک مرحله خود مانع بزرگ پیشرفت مذاکرات و ادامه روابط مثبت دیپلماتیک است، ولی با دستیابی به توافق بیشتر در مسایل ساده‌تر و کم اهمیت‌تر می‌تواند سر آغازی بر توافق‌ها و حتی همکاری‌های مهمتر و اصولی‌تر باشد.

انتخاب سفرای با ذکاوت
یکی دیگر از اصول اساسی در سیره دیپلماسی پیامبر اسلام انتخاب افراد اصلح برای پیشبرد روابط دیپلماتیک بود چنانچه پیامبر اسلام نمایندگان و سفرای خود را از شخصیت‌های بارز اصحاب خویش انتخاب می‌کرد و آگاهی، فراست، ذکاوت، علم و تقوا عمده‌ترین خصلت‌ها و صفات مورد نظر آن حضرت در انتخاب نمایندگان بود. برخی از این نمایندگان برای مدتی کوتاه و گاه برای مدت‌های طولانی به میان قبایل و اقوام فرستاده می‌شدند. این امر در جامعه امروزی هم مصداق کاملی برای افرادی است که هم در روابط بین‌الملل و هم در مذاکره و اشراف به مسائل روز و ذکاوت و هوش سرآمد بوده و با تقوا هستند و می‌توانند از منافع جامعه اسلامی با تمام توان علمی و سیاسی خود دفاع کنند.

شیوه‌های دیپلماسی پیامبر
از شیوه‌های پیامبر اسلام (ص) در برخورد‌های سیاسی، تالیف قلوب مخالفان و ایجاد انگیزه و تمایل قلبی در آنان برای حمایت از اسلام و مسلمانان بود. همچنین وی در این مورد از کمک‌های مالی و حمایت اقتصادی دریغ نمی‌ورزید. چنانچه از شیوه‌های اصلی دیپلماسی پیامبر اسلام دعوت مستقیم، اعزام مبلغ و مربی به مناطق دور و نزدیک برای دعوت مردم به اسلام و ابلاغ پیام وحی و مکتب به آنان، اعزام سفرا و نمایندگان به سوی قبایل عرب، گروه‌های دینی و دولت‌های مجاور، مذاکره با سفرا و نمایندگان قبایل، گروه‌ها و دولتها، ارسال پیام کتبی و شفاهی به سران دولتها، مذاکره و انعقاد قرارداد و پیمان اتحاد و دوستی و عدم تعرض و نیز قرارداد دفاعی و نظامی، تشکیل کنگره‌های دینی برای بحث و گفتگو و سوال و مناقشه برای یافتن حقیقت، برخورد فعال با توطئه‌ها و عهدشکنی‌ها، و خیانت‌ها که با واکنش سریع پیامبر (ص) حل و فصل می‌شد، کسب اطلاعات از طریق اعزام افراد مجرب و نفوذ، جهاد و حکمیت بوده است اصولی که امروز سرلوحه بسیاری از زمامداران جوامع اسلامی قرار دارد و می‌تواند افق‌های روشنی پیش روی گسترش روابط دیپلماتیک باز کند.