راهکارهایی جبران کاهش منابع آبی در گفت‌‌وگو با معاون اسبق دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو بررسی شد
امروز کاهش منابع آبی به یک معضل استراتژیک برای تمامی جوامع بشری مبدل شده است؛ معضلی که به گفته برخی کارشناسان، دیگری راهکاری برای جبران آن وجود ندارد؛ چرا که بشر آنچنان بی‌مبالاتی کرده و در اسراف هرچه تمام‌تر منابع آبی عزمش را جزم کرده که امروز ذخایر آبی حتی در کشورهای پرباران گذشته هم وضعیت نابسامانی دارد، چه برسد به کشوری، مانند ایران که در فلاتی گرم و خشک قرار دارد و امروز بسیاری از دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و قنات‌های آن خشک شده و جای هیاهوی برکه‌‌های آب گذشته را کویرها و بیابان‌‌های بی‌آب و علف گرفته است.
اما در مقابل کارشناسان و محققانی هستند که معتقدند هنوز هم می‌توان جبران کرد و حتی اگر جبران نشود، می‌توان از وقوع فاجعه‌ای بزرگ‌تر در آینده جلوگیری کرد؛ از دریاچه هامون تا ارومیه امروز نیازمند حقآبه‌ها و راهکارهایی هستند تا لب‌‌های تشنه‌شان را تَر کرده و نفسی تازه کنند و پوشش گیاهی و حیات جانوری را به شکل دیگری رقم بزنند.
پژوهشگران معتقدند، صادرات محصولات آب‌بر مانند هندوانه و خربزه به معنای صادرات آب به شکل مجازی است و در حقیقت آب از این طریق از ذخایر زیر زمین کشور خارج می‌شود و به آن سوی مرزها می‌رود بدون آنکه تأمل درستی روی آن باشد. برای بررسی این مهم با دکتر هدایت‌الله فهمی، معاون اسبق دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو و کارشناس حوزه آب گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
مسیر رفع محدودیت در منابع آب در کشور را چطور ارزیابی می‌کنید؟
وضعیت منابع آب کشور در حال حاضر نا مطلوب است؛ بسیاری از رودخانه‌‌های کشور خشک شده‌اند و از ذخایر آب زیرزمینی بیش از ظرفیت تغذیه منابع آب زیرزمینی، یعنی سالانه بیش از ۶ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت صورت می‌گیرد. متأسفانه، در حال حاضر بیش از ۸۶ درصد منابع آب تجدیدپذیر کشور مصرف می‌شود، با افزایش نسبی جمعیت، توسعه کشاورزی در نتیجه افزایش بهره‌برداری و مصارف آب بسیار فراتر از الگوهای مصرف بهینه، تاب‌آوری منابع آبی کشور دچار تزلزل جدی شده است.
چه راهکارهایی برای این وضعیت وجود دارد؟ آب مجازی چطور سبب افزایش این امر شده و چگونه باید جبران کرد؟
آب مجازی آبی است که برای تولید محصول یا صنعت و کشاورزی در کشور به کار گرفته می‌شود؛ واردات آب مجازی هم به معنای آن است که ما به جای آنکه در داخل کشور با آب بسیار کمیاب و پرهزینه تولید را انجام می‌دهیم، کشت فراسرزمینی انجام دهیم که هم می‌توان آب خوب و مطلوب تولید و هم وارد کشور کرد. برای نمونه، برای تأمین فولاد و دیگر صنایع از آب بسیاری استفاده می‌شود که به آن آب مجازی می‌گویند.
در بحث کشاورزی بسیاری از محصولات را می‌توان با هزینه بسیار کمتر تولید و وارد کرد و به جز محصولات استراتژیک که ۵ یا ۶ قلم هستند، مابقی محصولات را می‌توان از کشورها وارد کرد و مصرف آب را در این بخش در کشور صرفه‌جویی کرد و این همان آب مجازی است.
اشاره فرمودید که آب مجازی را می‌توان با واردات محصولات آب‌بر وارد و در این بخش صرفه‌جویی کرد، در بخش کشاورزی چه راهکارهای دیگری برای جبران مافات در خش آب وجود دارد؟
بله، خیلی از محصولات از جمله محصولاتی، مانند برنج را که آب‌بر هستند، نباید به هیچ عنوان در استان‌های خشک کشت کرد و باید از دستگاه‌‌های نوین آبیاری استفاده کرد و بهره‌وری آب کشاورزی را بالا برد؛ چنانکه در حال حاضر بهره‌وری آب کشاورزی ما ۲/۲۰۰ گرم است؛ در حالی که در دنیا بیش از ۲/۵ کیلوگرم است. در زمینه بازدهی آبیاری هم به همین ترتیب است، بازدهی آبیاری ما ۴۲ درصد است؛ در حالی که با فناوری‌های نوین می‌توان این راندمان را تا ۶۵ درصد افزایش داد؛ لذا در بخش کشاورزی که حدود ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند، ۱۰ درصد صرفه‌جویی معادل صرفه‌جویی آب به قدر ده‌ها سد مانند سد کرج است. بنابراین، بخش کشاورزی قطعاً باید خود را با این کم آبی تطبیق دهد تا بتوان در مصرف صرفه‌جویی کرد.
برخی کارشناسان به راهکارهایی، مانند جابه‌جایی جمعیت از مناطق خشک به مناطق بیشتر برخوردار از منابع آبی یا نمک‌زدایی از آب دریا و حتی انتقال آب دریا به سمت مناطق صنعتی و استفاده از این آب به جای منابع آب شیرین در صنایع به عنوان دیگر راهکارها در جبران مافات و ته‌نشین شدن منابع آبی اشاره می‌کنند. نظر شما درباره این راهکارها چیست؟ آیا این راهکارها مؤثر خواهد بود؟
ببینید نمک‌زدایی آب دریا بسیار پر هزینه است؛ ولی برای آب شرب اجتناب‌ناپذیر است ؛ برای استان‌هایی که در معرض بی‌آبی شدید قرار دارند، مانند استان سیستان و بلوچستان ناچاریم از نمک‌زدایی آب دریا استفاده کنیم و تولید آب شرب را انجام دهیم. اما جابه‌جایی جمعیت از مناطق مرزی و کم آب بسیار خطرناک است و امنیت کشور را به خطر می‌اندازد؛ لذا اسکان جمعیت در مناطق مرزی ضروری است و هرگونه جابه‌جایی جمعیت به امنیت ملی کشور صدمه می‌زند، اگر چه در سال‌های اخیر مهاجرت ناشی از کم آبی بسیار افزایش یافته است؛ یعنی از استان‌های کم آب به استان‌های شمالی کشور و به استان تهران جمعیت بسیاری مهاجرت کرده‌اند.
ما سالانه بیش از ۲۵۰ هزار نفر جمعیت مهاجر از دیگر نواحی کشور به استان تهران داریم؛ در حالی که آب تهران هم محدود است و از چند سد تأمین می‌شود و امکان تأمین آب از مسافت‌‌های دور امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین این معضل بزرگی برای کشور خواهد بود.
آقای دکتر انتقال آب دریا چطور؟ آیا این امر می‌تواند راهکار مناسبی باشد؟
انتقال آب دریا و نمک‌زدایی از آن برای آب شرب لازم و امکان‌پذیر است و باید از آب دریا برای آب شرب کشور حقآبه تعیین کنیم. باید قوانین بین‌المللی وضع شود؛ ولی برای آب شرب سخت و هزینه‌بر است، اما در حوزه صنعت بخش خصوصی می‌تواند با هزینه خودش مجوز دریافت و نمک‌زدایی کرده و آب را انتقال دهد و به سمت صنایع در مناطق مد نظر ببرد، منتهی ملاحظات زیست محیطی منطقه‌ای که آب از آن برداشت می‌شود، حتماً باید مراعات شود تا آسیبی وارد نشود.
پیشگیری از خشک و بیابانی شدن کشور نیازمند ایجاد تعادل پایدار بین منابع و مصارف آب و بوم سامانه (اکوسیستم) و کاهش نسبت حجم آب مصرفی کل کشور در آب‌‌های زیرزمینی به ۷۵ درصد حجم آب تجدیدشونده است، این کاهش آب در آب‌‌های سطحی نیز باید به ۶۰ درصد حجم آب تجدیدشونده تقلیل پیدا کند.
