بزرگ‌ترین خطای حزب عدالت و توسعه در آنکارا/ نتیجه تلفیق اسلام و سکولاریسم در ترکیه

پدیده اسلام‌گرایی در ترکیه موضوع بسیار پیچیده‌ای است. اسلام‌گرایی به معنای نیروی سیاسی آن در ترکیه وجود خارجی ندارد و صرفا بخشی از نیروی شکل‌دهنده به ابزار‌های حاکمیتی سیاست داخلی است، اما در سپهر سیاست خارجی راهبرد‌ها و ترجیحات ترک‌ها متأثر از اسلام به معنای عقیده و ایدئولوژی نیست. اساسا آرمان غایی اسلام گرا‌ها در ترکیه نیز استقرار و تشکیل حکومت اسلامی نیست.
اسلام‌گرایی در ترکیه بسیار عمل گراست. به این صورت که براساس اقتضائات تاریخی_سیاسی در هر دوره‌ای بر اسلوب‌های خاصی از تعامل با دولت و اجتماع تمرکز می‌کند و در برهه‌های مختلف برای تداوم حیات سیاسی و ایفای نقش مؤثر با طیف‌های مختلف چپ‌گرا، سکولار و ملی گرا ائتلاف می‌کند. اسلام گرایی معاصر ترکیه از وضعیت سنتی خارج شده و مدرن فکر می‌کند. اسلام گرایی در ترکیه به شدت مرکز گرا، اطاعت پذیر و تابع دولت مرکزی است. اسلام در عین حال که عنصر هویت ساز در ترکیه است، خود ابزار هویتی نیز است. این همان دغدغه کلیدی و حل نشده در ترکیه در خصوص جنس و ماهیت اسلام مدنظر اردوغان و همراهانش است:اسلام به مثابه متغیر مستقل یا اسلام به مثابه متغیر وابسته؟!

افزایش حملات سکولار‌ها به اسلام‌گرایان ترکیه
حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش، در حال افزایش است. چندی پیش در میان یک جو روانی عمومی و موج گسترده نژادپرستی، یک جوان ملی گرای ترک با نوشیدن مشروب در یک مسجد، احساسات میلیون‌ها مسلمان ترکیه را جریحه دار کرد. در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۳، او عکسی از بطری مشروب جلوی قبله را در X (توییتر) منتشر کرد و نوشت: «آتاتورک بزرگ».
او از مقامات خواست تا با بررسی۳۲۰۰ دوربین در مساجد در سراسر کشور، در صورت امکان او را دستگیر کنند. این اقدام او باعث خشم و محکومیت در رسانه‌های اجتماعی شد. این حادثه به عنوان یک شاخص جدی از موج فزاینده نفرت که ترک‌های مذهبی را هدف قرار می‌دهد، تلقی می‌شود. حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش در زمانی که با همه اشکال دین و مذهب مخالف بود، در حال افزایش است. در مورد این وضعیت حاکم که علاوه بر دشمنی با بیگانگان و حمله به پناهندگان و گردشگران، انسجام اجتماعی را تهدید می‌کند، سؤالاتی مطرح می‌شود. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در آغاز سومین دوره ریاست جمهوری خود چگونه با این چالش مقابله خواهد کرد؟ منابع رسمی پلیس در ترکیه اذعان کرده اند که طی ماه‌های اخیر حملات افراد لائیک به زنان محجبه در مناطق گوناگون شهر استانبول (از بشیکتاش تا اسن یورت) افزایش یافته است.

نکته‌ای تامل برانگیز
با وجود اینکه ۹۴ درصد ترک‌ها خود را دیندار و مسلمان می‌دانند، بر اساس مطالعه‌ای که دانشگاه مرمره در ۲۱ مارس ۲۰۲۳ انجام داد، ترکیه تاریخ دردناکی در زمینه آزادی‌های مذهبی دارد.
در ۲۸ فوریه ۱۹۹۷، کودتای پست مدرن یا آنچه از آن به عنوان کودتای ۲۸ فوریه یاد می‌کنند، رخ داد که به عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای محافظت از سکولاریسم ظاهر شد. در آن زمان، نجم الدین اربکان، رهبر حزب رفاه و شخصیت برجسته اسلامی، که به عنوان نخست وزیر در یک دولت ائتلافی با حزب راه راست به رهبری تانسو چیللر خدمت می‌کرد، از قدرت برکنار شد. یکی از اقداماتی که در این مدت اعمال شد، ممنوعیت شدید حجاب در دانشگاه‌ها بود. مدارس حفظ قرآن نیز تعطیل شد و مدارس صوفیه منسوخ شد و افسرانی که دارای عقاید مذهبی بودند از سمت خود برکنار شدند.
با این حال، تنها چند سال بعد یک جنبش اصلاح‌طلب در سال ۲۰۰۲ ظهور کرد. حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان با ترکیب محافظه کار خود، تسلط خود را بر جامعه ترکیه تثبیت کرد و بیش از دو دهه بر این کشور حکومت کرد. حزب عدالت و توسعه موفق شد به سنگر‌های قدیمی سکولاریستی که توسط نخبگان نظامی ایجاد شده بود نفوذ کند. این حزب به محدودیت‌های آزادی‌های مذهبی، به ویژه در مورد مسئله حجاب و حقوق زنان محجبه برای تحصیل و استخدام دولتی پایان داد.
عمر قیزیلچینار، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای درباره این وضعیت گفت: «آنچه امروز می‌بینیم بخشی از تاریخ ناگوار جمهوری ترکیه است که در آن پوشیدن روسری، حتی نماز و روزه یا هر جنبه‌ای از دین مجاز نبود. آن‌ها افراد متدین، به ویژه زنان محجبه را پست می‌دانستند و آن‌ها را از حق تحصیل و اشتغال محروم می‌کردند.»
او به الاستقلال گفت: «امروز، ترکیه به طور قابل توجهی از آن گذشته فراتر رفته است، که سکولار‌ها و کسانی را که ایدئولوژی‌های ضد دینی دارند، ناراحت می‌کند. این افراد در درگیری خود با رئیس جمهور رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه از این موضوع سوء استفاده می‌کنند. هدف آن‌ها همواره برافروختن اختلافات و درگیری‌های مبتنی بر مذهب و هویت است.»

دولت ترکیه مقصر است
بسیاری از رسانه‌های طرفدار حزب عدالت و توسعه (حزب حاکم ترکیه)، واکنش‌های ظاهری اردوغان در قبال توهین به افراد محجبه را کافی تلقی کرده و آن را نمادی از صیانت دولت از مذهب قلمداد می‌کنند! نام این مدل رفتاری و تحلیلی را می‌توان مدیریت مذهب توسط دولت (و نه مدیریت دولت توسط مذهب) قلمداد کرد. به عبارت بهتر، در نگاه کلان حزب عدالت و توسعه، مذهب متغیری وابسته به دولت است، به گونه‌ای که رئیس جمهور می‌تواند بر اساس میزان تعلق خود به لائیسیته یا سکولاریسم، نوع مواجهه خود با نقض آزادی‌های دینی و مذهبی درکشور را تفسیر کند. اعضای حزب عدالت و توسعه در این خصوص اصرار دارند اردوغان را با ژنرال‌های طرفدار میراث آتاتورک یا سیاستمدارانی مانند بولنت اجویت، اوزال، تانسوچیلر یا مسعو ایلماز مقایسه کنند. با این حال، طرفداران اردوغان ترجیح می‌دهند در این قیاس، نامی از نجم الدین اربکان رهبر و موسس حزب اسلامی رفاه نیاورند، زیرا اربکان تنها سیاستمداری در ترکیه بود که اسلام را مبنای حکمرانی سیاستمداران می‌دانست، بر خلاف اردوغان که سیاستمداران را مصدر تفسیر اسلام و ارزش‌های دینی تلقی می‌کند! بنابراین، بخش مهمی از تنش‌های اخیر علیه افراد محجبه، محصول نگاه کلان رئیس جمهور ترکیه و حزب عدالت و توسعه نسبت به ارزش‌های دینی و تفسیر آن‌ها در بستر اجتماعی این کشور مسلمان است. از این رو اردوغان مشغول صیانت حداقلی از بحرانی است که عملا خود و حزب متبوعش در استمرار آن نقش داشته‌اند.