امنیت غذایی ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟

در مقدمه و پیش گفتار تمامی کتب اقتصادی که تئوری های رشد را مطرح کرده اند، بی شک فصلی به نام امنیت وجود دارد. اساساُ بسترهای رشد اقتصادی بدون التزام به ایجاد  امنیت پایدار در یک جامعه، فراهم نمی شوند و مشخصا در چنین شرایطی شاخص های کلان اقتصاد وضعیت مطلوب  را نشان نخواهند داد. از طرفی اگر امروز از امنیت صحبت می کنیم باید به این نکته توجه کنیم که امنیت در جوامع امروزی قطعا تعریفی فراتر از استقلال سیاسی یک کشور و یا حفظ مرز ها دارد.

بنابراین این طور می توان ادعا کرد، امنیت برای کشوری با موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و با توجه به موقعیت سوق الجیشی و حجم بالای تهدید های خارجی یقینا محصور به تعاریف کلیشه ای امنیت نخواهد بود. در چنین شرایطی امنیت ابعاد بزرگتری پیدا خواهد کرد که می توان یکی از مهم ترین ارکان امنیت را "امنیت غذایی" معرفی کرد.

بانک جهانی امنیت غذایی را به صورت «دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم» تعریف می کند که این تعریف در کنفرانس رم مورد تاکید  قرار گرفت. این تعریف به سه عنصر «موجود بودن غذا»، «دسترسی به غذا» و «پایداری در دریافت غذا» استوار است. عنصر موجود بودن غذا تنها به میزان مواد غذایی در مرزهای ملی که درگذشته عنصر اصلی امنیت غذایی بود، تکیه ندارد و امروزه شامل تولید (عرضه داخلی) و واردات مواد غذایی می‌باشد. مفهوم «دسترسی به غذا» نیز دسترسی فیزیکی و اقتصادی به منابع جهت تامین اقلام غذایی مورد نیاز جامعه است و معنای «پایداری در دریافت غذا»، ثبات و پایداری دریافت ارزش های غذایی مورد نیاز جامعه می‌باشد.

تامین پایدار امنیت غذایی کشور همواره مورد تاکید رهبر انقلاب بوده است

یکی از اصولی که نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران همواره خود را به آن پایبند می دانسته و الحق و الانصاف در تمامی این سال ها می توان گفت در این حوزه عملکرد موفق و قابل دفاعی داشته است، حفظ امنیت پایدار غذایی کشور بوده است.

امنیت غذایی از جمله موضوعاتی بوده که در طول چهار دهه گذشته بارها به عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های امنیت ملی، مورد تاکید رهبر انقلاب (مد ظله العالی) قرار گرفته است.

تاکید مقام معظم رهبری بر اهمیت امنیت غذایی و عدم وابستگی غذایی به خارج از کشور مربوط به سال‌های اخیر نیست و این امر از ابتدای رهبری ایشان تاکنون در برهه‌های مختلف، جایگاه ویژه‌ای در بیانات‌شان داشته است.

به عنوان مثال ایشان در بیانات خود در بحبوبه های آغاز جنگ روسیه و اوکراین و بحران جهانی که در حوزه غلات پیش آمده بود، فرمودند: «در مسئله‌ کشاورزی، مسئله‌ امنیت غذایی خیلی اهمیت دارد. حالا اوضاع امروز دنیا را نگاه کنید؛ یک گوشه‌ دنیا یک جنگی اتفاق افتاده و مسئله‌ امنیت غذایی برای همه دنیا مطرح شده؛ یعنی مسئله‌ امنیت غذایی این‌قدر مهم است. ما که راجع به خودکفایی گندم، خودکفایی ذرت، خودکفایی نهاده‌های دامی همیشه تأکید می‌کردیم، بعضی‌ها بودند به عنوان متخصص، به عنوان کارشناس که می‌گفتند باید رفت دنبال صنعت؛ خب بله، ما که با صنعت مخالف نیستیم، ما بیشتر از بعضی‌های دیگر دنبال این بودیم که صنعت کشور پیش برود، منتها مسئله‌ امنیت غذایی مسئله‌ درجه‌ یک است؛ نباید از آن غفلت کرد و ببینید امروز در دنیا دیگر کاملا واضح است که چقدر مهم است.»

 تامین امنیت پایدار غذایی کشور در کرونا

بررسی عملکرد دولت های مختلف در طول سال های بعد انقلاب و در بحران های مختلف بین المللی  نشان می دهد که تامین پایدار امنیت غذایی یکی از خطوط قرمز اصلی نظام جمهوری اسلامی است که تا کنون در تحقق آن به طور نسبی موفق بوده است.

به عنوان مثال یکی از بزنگاه های تاریخی که محک خوبی برای سنجش مدیریت امنیت غذایی کشور  (چه در واردات و چه در تولید کالاهای اساسی) به حساب می آید، بحران جهانی کرونا بود. از اواخر سال 1398 که زمزمه های شیوع بیماری covid 19 خیلی جدی تر از گذشته به گوش می رسید، مقامات وقت این اطمینان را دادند که کشور در تامین کالاهای اساسی هیچ مشکل و کمبودی ندارد.

در این شرایط بود که دولت با توجه به افزایش بی رویه و قابل توجه خرید کالاهای اساسی اقدام به انتشار اخباری کرد تا موجودی کافی اقلام مورد نیاز مردم از جمله مواد غذایی را اطلاع رسانی کند و از سوی دیگر با برنامه ریزی برای تولید و تامین ذخایر کافی کالایی، به طور روزانه محصولات را در اختیار عرضه کنندگان قرار داد تا به دست مردم برسد.

لازم به ذکر است در شرایطی امنیت غذایی ایران در کرونا به خوبی تامین شد که در کشور هایی نظیر فرانسه و انگلیس و برخی کشورهای دیگر غربی کمبود شدید میوه، سبزیجات و برخی از کالاهای اساسی چالش های وسیعی را پدید آورد به شکلی که صف های طویلی در مقابل فروشگاه های عرضه کننده ی این محصولات شکل گرفته بود و بعضا شاهد هجوم و غارت برخی از این فروشگاه‌های مواد غذایی بودیم.

 افزایش قیمت جهانی کالاهای اساسی هم خللی در تامین امنیت غذایی کشور وارد نکرد

همانند بسیاری از جنگ‌های جهان، تبعات جنگ در اوکراین صرفاً به نابودی شهرها و زیر ساخت‌ها و آوارگی مردم ختم نشد. این جنگ به علت اهمیت و جایگاه دو کشور روسیه و اوکراین در تأمین امنیت غذایی می‌توانست تأثیرات مهمی را در امنیت غذای مردم جهان داشته باشد. بنا به گزارش سال 2021 سازمان ملل، حتی قبل از وقوع این جنگ و در پی شیوع ویروس کرونا در جهان که منجر به کاهش رشد اقتصادی اکثر کشورهای جهان شد، بین 720 تا 811 میلیون نفر در جهان در سال 2020 از کمبود مواد غذایی رنج بردند. در پی تداوم رکود اقتصادی در جهان و بروز جنگ در اوکراین کارشناسان انتظار داشتند شمار کسانی که در جهان در سال 2022 از فقر غذایی رنج ببرند، افزایش چشمگیری داشته باشد.

بنابراین دیگر چالشی که به نظر می رسید می تواند در صورت عدم هوشیاری مسئولان امنیت غذایی کشور ما را به مخاطره بیندازد، جنگ روسیه و اوکراین بود. لازم به ذکر است جدی ترین تاثیر جنگ روسیه و اوکراین بر قیمت مواد غذایی و کالاهای اساسی مانند گندم، جو، کنجاله و دانه های روغنی بود و احتمال بروز قحطی در کشورها را به وجود آورد. گفتنی است اگرچه این بحران به وقوع نپیوست ولی همه کشورها خود را آماده برای مقابله با این معضل کرده بودند.

روسیه و اوکراین در مجموع حدود 30٪ گندم جهان را تأمین می کنند، پس ایجاد هرگونه اختلال در عرضه آن سبد غذای خانوار در دیگر کشورها را عمیقا متاثر می کند، اما در این شرایط با وجود افزایش قیمت جهانی گندم، کوچکترین اخلالی در تامین نیاز گندمی کشور در دو سال گذشته دیده نشده است و مشکلاتی که برخی کشورهای دیگر حتی غربی در یکی دو سال اخیر در حوزه کمبود مواد غذایی و کالاهایی اساسی داشتند، در کشور ما نداشتیم، هر چند تغییرات قیمتی داشتیم. 

کشاورزی ایران ظرفیت تولید غذا برای 500میلیون نفر را دارد

در عین حال به گفته ی برخی کارشناسان و همچنین مسئولان حوزه کشاورزی، کشاورزی ایران ظرفیت تولید غذا برای 500میلیون نفر را دارد. نکته ی دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که در سال 1355 تولید محصولات کشاورزی و صنایع غذایی کشور حدود 25 تا 26 میلیون تن بود اما امروزه تولید محصولات کشاورزی ما به بیش از 120 میلیون تن رسیده است که حاکی از ظرفیت بالای تولید محصولات کشاورزی در ایران است.

دیگر آماری که بر ادعای بالا صحه می گذارد وضعیت کشاورزی ایران طبق گزارش وزارت کشاورزی آمریکا از وضعیت تولیدات کشاورزی جهان در سال 2023 است. طبق این گزارش تولید گندم ایران در سال 2023،  14 میلیون تن برآورد شده که این رقم نسبت به سال قبل 800 هزار تن معادل 6 درصد افزایش داشته است.

همچنین در ادامه این گزارش آمده است که ایران رتبه 10 جهان در تولید جو و رتبه 21 در تولید برنج را دارا است. از طرفی با توجه به  مجموع غلات تولیدی ایران در سال 2023 که بالغ بر 23.5 میلیون تن بوده است، نقش ایران در تولید غلات نیز نقشی با اهمیت است.

بنابراین آمار ها به خوبی نشان می دهند که چگونه با توجه به ظرفیت بالای کشاورزی ایران، تقریبا امنیت غذایی کشور در بحران های داخلی و خارجی و ریسک های بین المللی همچون کرونا و جنگ روسیه و اوکراین تضمین شده است.

* ذخایر و انبارها پُر از غذا و کالای اساسی است

بررسی های خبرگزاری تسنیم از وضعیت فعلی ذخایر کالاهای اساسی در کشور نشان از آن دارد که انبار این محصولات در وضعیت باثباتی قرار دارد.

سالانه بیش از 125 میلیون تن انواع محصولات کشاورزی در داخل کشور تولید می‌شود که این رقم تامین کننده بیش از 80 درصد نیاز داخل است و عمده این محصولات در داخل کشورمان تولید می‌شود.

با این وجود سالانه حدود 15 میلیارد دلار محصولات اساسی به کشور وارد می‌شود که بر اساس اعلام دولت ارز کالاهای اساسی تا مرداد 1403 تامین شده است و این کالاها با همان نرخ 28 هزار و 500 تومان ترجیحی تامین می‌شود.

بنابراین گزارش وضعیت تامین کالاهای اساسی در کشور نشان از آن دارد که بازار این محصولات در باثبات ترین حالت خود در سال‌های گذشته قرار دارد.

* تولید گندم در آستانه خودکفایی

پیش بینی ها از تولید گندم در سال 1403 به عنوان مهم ترین و اساسی ترین کالای کشور نیز مطوب ارزیابی شده است به طوری که نیکبخت وزیر جهاد کشاورزی پیش بینی تولید این محصول برای سال جاری را  13.5 میلیون تن اعلام کرده است که 10 میلیون و 500 هزار تن آن خرید تضمینی می شود و کشور را در آستانه خودکفایی این محصول قرار می دهد.

* تولید مرغ بیشتر از تقاضا

ابراهیمی مدیرعامل اتحادیه سراسری مرغداران گوشتی کشور در گفتگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم با بیان اینکه تولید مرغ در ماه‌های اخیر بی سابقه بوده است گفت: برای جبران مازاد تولید نیازمند تامین ذخایر مرغ شرکت پشتیبانی از محل تولید داخلی و صادرات هستیم.

وی افزود: تعداد جوجه ریزی مرغ گوشتی در ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند ماه سال گذشته به ترتیب 144 میلیون قطعه، 152 میلیون قطعه،   150 میلیون قطعه و 145 میلیون قطعه بوده که در تاریخ تولید مرغ در کشور بی سابقه است.

بنابراین گزارش تخم مرغ نیز در وضعیت مازاد تولید قرار دارد به طوری که بعد از گذشت چند سال صادرات تخم مرغ آزاد شد.

مرادی مدیر عامل اتحادیه مرغداران میهن گفت: در سال جاری 170 میلیون دلار تخم مرغ صادر و تمام کشورهای همسایه مصرف‌کننده تخم‌مرغ ایرانی هستند و این محصول به زودی به روسیه نیز صادر می‌شود.

* پیش بینی تولید 2.5 میلیون تن برنج در سال 1403

مصرف سالانه برنج در کشور حدود 3 میلیون تن برآورد می‌شود که در سال جاری نیز  پیش بینی شده 2.5 میلیون تن برنج در کشور تولید شود که رقمی کم سابقه به حساب می‌آید.

سهرابی مجری طرح گندم و برنج وزارت جهاد کشاورزی در این ارتباط اظهار داشت: حدود 4.3 میلیون تن شلتوک و حدود 2.5 میلیون تن برنج سفید در سال 1403 هدفگذاری شده است. هدف گذاری واردات برنج برای امسال نیز حداکثر یک میلیون تن اعلام شده است.

* مشکلی برای تامین روغن نداریم

علیرضا شریفی دبیر انجمن صنایع روغن نباتی نیز در گفتگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم اظهار داشت: وضعیت تولید روغن در شرایط مطلوبی قرار داد به طوری که در سال گذشته یک میلیون و 900 هزار تن روغن تولید شده است و بی التهاب ترین وضعیت تامین و قیمت را داشتیم.

وی افزود: علاوه بر اینکه شاهد وفور روغن در بازار هستیم، قیمت این محصول نیز تغییری نداشته است و حتی این محصول زیر نرخ مصوب خود به فروش رفته است.

دبیر انجمن صنایع روغن نباتی ادامه داد: بر اساس متغیرهای موجود فعلی، پیش بینی می‌شود برای سال جاری نیز مشکلی برای تامین و قیمت روغن نباتی مورد نیاز مردم نداشته باشیم.

وی تصریح کرد: روغن به عنوان کالای اساسی داری ذخایر استراتژیک نزد دولت است تا در مواقع لزوم در بازار عرضه شود.

* جمعیت دام کشور افزایش یافت

منصور پوریان، رییس شورای تامین دام گفت: بر اساس گزارش مرکز آمار ایران جمعیت دام سبک کشور به 71 میلیون راس رسیده است که این رقم در سال قبل حدود 55 میلیون راس بود.

وی با اشاره به  اینکه مشکلات تامین نهاده ها بر طرف شده و دیگر شاهد ذبح بی رویه دام و دام مولد نیستم افزود: از طرفی واردات دام زنده و گوشت به کشور باعث کاهش کشتار و افزایش جمعیت دام زنده در کشور شده است.

رییس شورای تامین دام ادامه داد: با توجه به رشد و مازاد تولید دام سبک در کشور باید مازاد مصرف بازار، خرید تضمینی و صادرات شود.

وی تصریح کرد: بخشی از آسیب های وارد شده به صنعت دام سنگین نیز بر طرف شده و جمعیت دام سنگین هم افزایش یافته است به طوری که بر اساس اطلاعات موجود شاهد حدود 500 هزار راس دام پرواری هستیم که این رقم در سال قبل به خاطر شرایط سخت دامداران حدود 240 هزار راس بود؛ همچنین به طوری سنتی شاهد نگهداری حدود 700 راسی دام محلی هستیم.

پوریان گفت: در بخش دام سنگین نیز شاهد واردات گوشت هستیم که باعث اشباع بازار شده است.

* تثبیت نرخ 28500 تومانی کالاهای اساسی در 1403

در لایحه بودجه سال 1403، نرخ تسعیر ارز واردات کالاهای اساسی بر اساس هر یورو 31 هزار تومان  یا همان دلار 28500 تومانی تعیین شده است. لازم به ذکر است بار مالی واردات کالاهای اساسی حدود 13.5 میلیارد یورو  (16 میلیارد دلار) است که معادل سهم 40 درصدی دولت از درامد های نفتی است.

علیرضا پیمان‌پاک، قائم مقام وزیر جهاد کشاورزی و مشاور معاون اول در حوزه تجارت و بین‌الملل اعلام کرد که ارز مورد نیاز این کالاها تا پایان سال 1403 تامین شده است.

وی افزود: با تامین به موفع ارز توسط بانک مرکزی و همچنین استفاده از منابع رسوب شده در کشورهای همسایه، نهاده‌های دامی، کشاورزی و کالاهای اساسی تا مرداد ماه امسال تامین شده است. در حال حاضر تلاش حوزه بازرگانی وزارت کشاورزی جهت تامین اقلام مورد نیاز کشاورزان و دامداران برای فصل پاییز می‌باشد.

بنابراین گزارش، در حال حاضر 5 میلیون ذرت و 1.2 میلیون تن کنجاله در لنگرگاه، اسکله و انبارهای داخل کشور موجود است. علاوه بر این شرکت پشتیبانی امور دام یک میلیون تن کنجاله سویا خریداری کرده که در حال بارگیری و حمل به سمت بنادر کشور است.