مشارکت تهران و مسکو در تکمیل کریدور شمال-جنوب

روند ساخت کریدور شمال-جنوب به تدریج به مراحل پایانی خود نزدیک می‌شود و در نشست اخیر مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ، توافقات در زمینه ایجاد زیرساخت‌های ریلی در بخش ایرانی کریدور بررسی شد.

  به تازگی در شهر دربند (جمهوری داغستان روسیه) کارشناسانی از روسیه، ایران و آذربایجان گرد هم آمدند و درباره ایجاد کارگروهی جدید با هدف توسعه حمل و نقل بار در امتداد کریدور شمال-جنوب توافق کردند.

مشارکت تهران و مسکو
این کریدور مسیر حمل و نقلی چندوجهی به طول ۷ هزار و 200 کیلومتر است که از سن پترزبورگ روسیه تا بندر بمبئی هند امتداد دارد. سه مسیر برای کریدور تعریف شده که یکی از آنها مسیر دریایی ترانس خزر با استفاده از راه آهن است که بنادر روسیه (آستراخان، علیا) و بنادر ایران (انزلی، بندرعباس) را به هم متصل می‌کند. همچنین دو مسیر زمینی دیگر وجود دارد؛ مسیر شرقی و طولانی‌تر (۲ هزار و 500 کیلومتر) که از کشورهای آسیای مرکزی به سمت ایران حرکت و مسیر غربی بسیار کوتاه‌تر (یک هزار و 450 کیلومتر) با انتقال زمینی از آذربایجان محموله ها را به ایران منتقل می‌کند.

 ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به تازگی گفت، ارسال محموله در مسیر شمال-جنوب از بخش اروپایی روسیه به آذربایجان و سپس ایران می‌تواند به کریدور بین‌المللی بسیار پرتقاضا تبدیل شود که زمان حمل بار را به کشورهای حوزه خلیج فارس تا حدود ۱۰ روز کاهش ‌دهد.

سال گذشته نقطه عطف حیاتی ای در اجرای پروژه بود؛ ۱۷ می ۲۰۲۳ مقام های ترانزیتی روسیه و ایران توافقنامه‌ای برای تأمین مالی، طراحی و ساخت مشترک راه آهن رشت-آستارا به طول ۱۷۰ کیلومتر امضا کردند. طبق این توافق، سهم روسیه در تسهیلات بین‌دولتی پروژه ۸۵ درصد خواهد بود.

به طور کلی روسیه آمادگی خود را برای تأمین مالی حدود ۱.۵ میلیارد دلاری با هدف گسترش و نوسازی زیرساخت‌های کریدور شمال-جنوب در هر دو کشور ابراز کرده است. طبق ارزیابی‌های کارشناسان، کل هزینه اجرایی بخش راه‌آهن رشت - آستارا، ۱.۶ میلیارد یورو برآورد شده که سهم روسیه از تسهیلات بین‌دولتی حدود ۱.۳ میلیارد یوروست.

دیمیتری زورف، معاون وزیر حمل و نقل فدراسیون روسیه به تازگی در پانزدهمین مجمع بین‌المللی اقتصادی «روسیه - جهان اسلام: کازان‌فروم ۲۰۲۴» گفت: امیدواریم تا ژوئن بررسی مقدماتی قطعه راه‌آهن رشت - آستارا آغاز و قرارداد اجرایی امضا شود و همزمان ساخت و ساز واقعی را سال جاری آغاز کنیم.

نقش راهبردی آذربایجان
در این میان جمهوری آذربایجان نقش مهمی در پروژه کریدور شمال-جنوب ایفا می‌کند و در نظر دارد با راه‌اندازی قطعه رشت-آستارای ایران در سال ۲۰۲۸، تمامی اقدامات لازم را برای تقویت کریدور به پایان برساند. روشن رستم‌اف، رئیس شرکت راه آهن آذربایجان گفت: ساخت بخش راه‌آهن باکو-آستارا احتمالاً سال آینده آغاز شود.

نوسازی زیرساخت‌های راه آهن برای پروژه شمال-جنوب در قالب برنامه ویژه ای در حال انجام است. در حال حاضر با تسهیلات ۴۰۰ میلیون دلاری بانک توسعه آسیایی (ADB)، بخش جاده «باکو- یالاما» در حال بازسازی است که احتمالاً نیمه نخست سال ۲۰۲۵ تکمیل می‌شود.

از سال ۲۰۱۷ در آذربایجان تعدادی پروژه برای توسعه ظرفیت کریدور شمال-جنوب انجام شده است. به طور خاص، خطوط ریلی از شهرستان مرزی آستارا به طور مستقیم تا مرز دولتی روسیه، احداث پل راه‌آهن و نیز پایانه‌ها و پاسگاه‌های مرزی جدید ازجمله بزرگترین پایانه غلات در منطقه با ظرفیت ۵۰۰ هزار تن غلات در سال احداث شده است.

حدود هفت سال پیش آذربایجان در آستارای ایران پایانه‌ای احداث کرد. در ماه می سال جاری بازسازی پایانه آستارا در منطقه آستارای جمهوری آذربایجان پایان یافت و طبق اعلام راه آهن آذربایجان، بازسازی محوطه پایانه با موفقیت پایان یافت و کنترل گمرکی در این محدوده ساماندهی شد.

یکی از مزیت‌های اصلی پایانه، اعمال تعرفه ترجیحی برای صاحبان بار و ترانشیپ محموله‌های دریافتی است. طبق برآوردهای اولیه، راه اندازی پایانه آستارا تا پایان سال جاری باعث افزایش ۱۰ تا ۱۵ درصدی محموله‌های ترانزیتی در مسیر شمال به جنوب خواهد شد. در آینده نیز با افزایش ظرفیت پایانه، ظرفیت ترانشیپ آن از ۱ میلیون تن بار کنونی به ۴ میلیون تن در اوج عملیات خود افزایش خواهد یافت.

در چارچوب پروژه شمال-جنوب اقدامات لازم برای نوسازی در بخش راه‌آهن سومقاییت- یالاما، ازجمله ترمیم کامل زیرساخت‌های الکتریکی، اجرای ارتباطات نوری و نصب سامانه سیگنالینگ مدرن انجام شد. ساخت ایستگاه یالاما-۲ در آذربایجان و ایستگاه سامور-۲ در مرز روسیه و آذربایجان برنامه‌ریزی شده است. به لطف این اقدامات، آذربایجان در دو سال آینده می‌تواند سالانه تا ۱۵ میلیون تن بار از روسیه بپذیرد.

 البته ایستگاه راه‌آهن یالامای موجود می‌تواند سالانه حدود ۱۱ میلیون تن بار جا به جا کند. همه موارد یادشده پنجره‌ای از فرصت را برای افزایش حمل محموله‌های ریلی در امتداد مسیر غربی کریدور شمال-جنوب باز می‌کند.

به باور کارشناسان، با راه‌اندازی راه‌آهن رشت-آستارا قابلیت‌های کریدور شمال-جنوب برای محموله‌های ترانزیتی افزایش چشمگیری خواهد داشت. به لطف اتصال ریلی سراسری نیازی به انتقال محموله‌ها از قطار به حمل و نقل جاده‌ای نخواهد بود. طبق برآوردها تا سال ۲۰۳۰  کریدور شمال-جنوب  قادر خواهد بود تا ۳۰ میلیون تن بار جا به جا کند و بخش قابل توجهی از ترافیک به مسیر غربی اختصاص می‌یابد.

با وجود این، به دلیل نبود ارتباط راه آهن با ایران، دو کشور از طرح حمل و نقل ترکیبی ریلی-جاده‌ای برای محموله‌های ترانزیتی استفاده می‌کنند. محموله‌های وارد شده از روسیه از راه آهن و تا حد زیادی از جاده از سال ۲۰۱۸ به پایانه عملیاتی آستارا در ایران با مدیریت شرکت آذربایجانی Astara Terminal LLC  تحویل داده شده است.

بخشی از محموله به کامیون‌های سنگین ایرانی منتقل و سپس به شهرها یا بنادر ایران در خلیج فارس حمل می‌شوند. در چارچوب این حمل‌ونقل ریلی-جاده‌ای، بیش از ۲.۵ میلیون تن محموله از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ جا به جا شد. در بازه زمانی یادشده حجم سالانه محموله‌های ترانشیبی بیش از سه برابر شد و از ۲۱۱ هزار و 789 تن در سال ۲۰۱۸ به ۶ میلیون و 924 هزار و 23 تن در سال ۲۰۲۳ رسید.

در سال ۲۰۲۳ تردد بار در این مسیر ۴۸ درصد افزایش یافت و در چهار ماهه نخست سال جاری ۲۸۴ هزار و ۶۸۸ تن بار از پایانه آستارا جابه‌جا شد که افزایش ۱۴ درصدی را ثبت می‌کند که توسعه زیرساخت‌های آذربایجان در این زمینه ثمربخش بوده است. برای نمونه، سال ۲۰۱۸ بزرگراه ایلات - مرز دولتی آستارای ایران به طول ۲۴۳ کیلومتر و پاییز سال گذشته جاده جدید سامور - باکو به طول ۲۰۸ کیلومتر بهره برداری شد. کار نوسازی بزرگراهی مشابه در مرز میان آستارا، آذربایجان و ایران نیز انجام شده است.

در این راستا و سال ۲۰۱۹ پل جدید خودرویی یالاما- قازمالار در مرز آذربایجان و روسیه بر روی رودخانه سامور و سال گذشته پست بازرسی گمرکی جدید در «خان‌ اوبا» (با پردازش روزانه حدود یک هزار کامیون) بهره برداری شد.

با اقدامات انجام شده در مرز آذربایجان و روسیه، امروزه هیچ گره ترافیکی وجود ندارد و برعکس، حجم تردد بار به طور مداوم در حال افزایش است. ۱۶ ژوئن و در جلسه دربند، ۲۷ نماینده از روسیه، ایران و آذربایجان برای ایجاد کارگروهی برای توسعه حمل و نقل بار در کریدور شمال-جنوب توافق کردند.

تشکیل کارگروه
آندره تانایف، نماینده دولت داغستان در بخش بازرگانی فدراسیون روسیه در ایران با تأکید بر اینکه نشست سه جانبه گروه کارشناسی درباره موضوعات حمل و نقل کالا برگزار شد، گفت: نشستی سه جانبه در سطح کارشناسی در دربند میان هیئت‌های روسیه، آذربایجان و ایران برگزار کردیم و با ظرفیت‌های گمرکی و پاسگاه‌های مرزی ازجمله آستارای ایران و آستارای آذربایجان آشنا شدیم.

به گفته تانایف، شرکت کنندگان در جلسه داغستان روند تنظیم رویه‌های فرامرزی و گمرکی را ستودند. در این نشست فرصت‌هایی برای تسهیل بیشتر رویه‌های ترانزیت، کاهش تعرفه‌ها و جذب محموله‌های جدید به کریدور شمال-جنوب بررسی شد. این موضوعات و سایر وظایف آینده‌نگر، به وسیله کارگروه سه جانبه جدید بررسی خواهد شد.