آینده‌نگری و تلاش برای تغییر

بحث «آینده‌نگری» یکی از ویژگی‌های مهمی است که قرآن کریم بار‌ها انسان را به آن دعوت کرده و غفلت از آن را نشانه ناپختگی و سقوط می‌داند. انسان موجودی است که میان گذشته، حال و آینده زندگی می‌کند؛ گذشته برای او تجربه است، حال میدان عمل است و آینده صحنه نتایج و دستاوردهاست. 

خداوند در آیه ۱۸ سوره حشر می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و هر کسی بنگرد که برای فردای خود چه چیزی پیش فرستاده است...»؛ در این آیه «غد» یا فردا، تنها به‌معنای آینده دنیوی نیست؛ بلکه معنای اخروی را هم شامل می‌شود و در واقع قرآن کریم از انسان می‌خواهد که مسئولیت آینده خود را هم در این دنیا و هم در آخرت بر عهده گیرد و از اکنون برای آن برنامه‌ریزی کند. آینده نگری در قرآن با مفهوم «تقوا» گره خورده است. در آیه ۱۹۷ سوره بقره، خداوند در سیاق مناسک حج می‌فرماید: «توشه بردارید که بهترین توشه پرهیزگاری است و از من پروا کنید‌ای خردمندان». در اینجا توشه‌ای که برای آینده لازم است، بیش از هر چیز معنوی است؛ یعنی تقوا و پرهیزگاری. با این حال، همین تعبیر «تزودوا» یادآور می‌شود که انسان باید در زندگی نیز به فکر آینده باشد و در سفر دنیا و آخرت بدون زاد و توشه نماند. نمونه‌های تاریخی قرآن به روشنی نشان می‌دهد، آینده نگری تا چه اندازه حیاتی است. داستان حضرت یوسف (ع) از برجسته‌ترین آنهاست. او خواب پادشاه مصر را چنین تفسیر کرد که هفت سال فراوانی و سپس هفت سال قحطی در پیش است. سپس برنامه‌ای تدوین (یوسف/۴۷‌ـ۴۸) و دستورالعمل‌هایی صادر کرد. این روایت نه‌تنها نشان‌دهنده وحی و الهام است؛ بلکه به روشنی اهمیت آینده‌نگری اقتصادی و اجتماعی را بیان می‌کند. جامعه‌ای که به فکر آینده نباشد، در بحران‌ها نابود خواهد شد. قرآن همچنین با بیان سرگذشت اقوام گذشته، آینده‌نگری را به‌معنای عبرت‌آموزی از تاریخ معرفی می‌کند. قرآن به ما می‌آموزد که آینده امت‌ها با اعمال‌شان پیوند دارد و هیچ امتی از سرنوشت تاریخی خود مصون نیست مگر آنکه با تقوا و اصلاح راه خود را تغییر دهد. قرآن کریم آینده‌نگری را تنها در سطح فردی و معنوی نمی‌بیند؛ بلکه به صراحت به حوزه اجتماعی و نظامی هم تعمیم می‌دهد. در آیه۶۰ سوره انفال می‌خوانیم: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ»؛ این آیه صریح‌ترین دستور به آینده‌نگری نظامی و آماده بودن در برابر تهدیدهاست. جامعه‌ای که بی‌برنامه و بدون آمادگی زندگی کند محکوم به شکست است. در کنار این نگاه مثبت و سازنده به آینده، باید به تفاوت میان آینده‌نگری، پیش‌بینی و پیش‌گویی توجه داشت. پیش‌گویی معمولاً به معنای ادعای خبر دادن قطعی از آینده بدون دلیل عقلی یا وحیانی است. قرآن می‌گوید: «قُل لَّا یَعْلَمُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ» (نمل/۶۵)؛ بنابراین هرگونه ادعای پیش‌گویی، اگر به وحی الهی مستند نباشد، خرافه‌ای بیش نیست. مؤمن آینده‌نگر کسی است که با تکیه بر ایمان و خرد، پیامد کار‌های خود را می‌سنجد و برای آن برنامه‌ریزی و تلاش می‌کند.