نانو؛ الگویی برای میادین علمی و صنعتی

* روایت پیشرفت ایران در فناوری نانو، تنها توصیف یک مسیر فناورانه نیست؛ نمونه‌ای استراتژیک از اینکه چگونه یک تصمیم درست، ثبات مدیریتی، و اعتماد به نسل جوان می‌تواند کشور را از عقب‌ماندگی به جمع قدرت‌های اول جهان برساند. این مسیر، الگویی برای سایر حوزه‌های علمی و صنعتی کشور است.

تجربه نانو در ایران، برخلاف بسیاری از برنامه‌های علمی که دچار گسست و بی‌ثباتی شده‌اند، بر پایه یک تصمیم کلیدی آغاز شد: انتخاب «متولی مشخص» برای یک فناوری نوظهور. تشکیل ستاد نانو در اوایل دهه ۸۰، نخستین بار این پیام را در مدیریت فناوری کشور نهادینه کرد که توسعه علمی بدون انسجام سیاست‌گذاری و فرماندهی روشن، ممکن نیست.

نقطه عطف این مسیر، جلسه سال ۱۳۸۴ با رهبر انقلاب بود؛ جایی که سه عنصر بنیادین یک راهبرد ملی تثبیت شد: ایمان به ظرفیت کشور، ثبات در تیم مدیریتی و جسارت در اجرا. وقتی تأکید شد «خانواده نانو دست نخورد»، کشور از آفت تغییرات ناگهانی مدیران نجات یافت و رقابت سیاسی جای خود را به کار مستمر و بلندمدت داد؛ همان عنصری که بسیاری از طرح‌های ملی از نبود آن رنج می‌برند.

هدف‌گذاری در این حوزه نیز متفاوت بود. اگر مدیران، دستیابی به یک درصد سهم جهانی را بلندپروازانه می‌دانستند، نگاه راهبردی کشور این سقف را شکست و مسیر به سمت دو درصد و قرارگرفتن در میان ده قدرت اول نانو جهان تنظیم شد. نتیجه روشن بود: ایران از رتبه ۵۷ به رتبه چهارم دنیا رسید؛ پس از چین، آمریکا و هند.

این شتاب، تنها حاصل «پژوهش برای تولید مقاله» نبود. سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی، تبدیل علم به فناوری، و فناوری به محصول، باعث شد ایران در نمایشگاه‌ها و اجلاس‌های بین‌المللی نانو نه تماشاگر، بلکه شریک تصمیم‌سازی باشد. کشوری که یک روز به‌دلیل تحریم‌ها حتی در خرید مواد اولیه مشکل داشت، امروز در برخی حوزه‌های نانو، فناوری‌هایی ارائه می‌دهد که در اختیار قدرت‌های مطرح هم نیست.

اما یک نکته تلخ نیز در این مسیر قابل چشم‌پوشی نیست: ۹۰ درصد آسیب‌ها داخلی بود و تنها ۱۰ درصد ناشی از تحریم؛ بودجه‌های مصوب محقق نشد، موانع بوروکراتیک انرژی‌ها را فرسودند و گاه بی‌اعتقادی مدیریتی به توان ملی، مسیر را کند کرد.

با این حال، جوانانی که در دهه دوم فعالیت، زیر فشار تحریم‌ها و تنگنای مالی پیش رفتند، نشان دادند اقتدار علمی وقتی ریشه بدواند، از هیچ فشاری فرو نمی‌ریزد. درسی روشن: تحریم‌ها وقتی ناتوان می‌شوند که ما قوی بمانیم.

اکنون پرسش اصلی چنین است: اگر الگوی نانو در حوزه‌های دیگر تکرار شود – از انرژی‌های نو تا زیست‌فناوری و هوش مصنوعی – جایگاه ایران در ۱۰ سال آینده کجای جهان خواهد بود؟

راه پاسخ روشن است: ثبات در مدیریت، جدیت در پیگیری اهداف، و ایمان به توان جوانان. همان سه‌گانه‌ای که یک بار ما را به قله رساند؛ و می‌تواند قله‌های بلندتری را نیز فتح کند.