«نگاه به شرق»؛ از حرف تا عمل

* نشست امسال سران سازمان همکاری شانگهای در چین در شرایطی برگزار شد که ایران پس از جنگ دوازده‌روزه در موقعیتی تازه و حساس قرار گرفته است. این جنگ، اگر چه در حوزه نظامی متوقف شده، اما در سایر حوزه‌ها به شدت در جریان است. همان‌طور که موشک‌ها پیام قدرت را در میدان نبرد مخابره کردند، دیپلماسی نیز وظیفه دارد در عرصه‌های بین‌المللی صدای ایران را به گوش جهانیان برساند. در این میان، حضور ایران در این اجلاس از اهمیت مضاعفی برخوردار است؛ زیرا کشورمان به مثابه بازیگری کلیدی در معادلات امنیتی و اقتصادی غرب آسیا شناخته می‌شود.

«سازمان همکاری شانگهای» امروزی، در سال ۱۹۹۶ با عنوان «شانگ‌های ۵» و با محوریت چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تأسیس شد. هدف نخستین این چارچوب، ایجاد توازن در برابر نفوذ فزاینده آمریکا و ناتو در منطقه بود. با پیوستن ازبکستان در سال ۲۰۰۱، نام فعلی بر آن گذاشته شد و بعد‌ها اعضایی، چون هند، پاکستان، بلاروس و ایران به آن ملحق شدند. اکنون این سازمان حدود ۴۰ درصد جمعیت جهان، ۲۰ درصد تولید ناخالص جهانی و سهم قابل‌توجهی از ذخایر انرژی دنیا را در اختیار دارد و اعضای آن در عرصه‌های مختلف امنیتی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی، ائتلافی مهم در برابر یک‌جانبه‌گرایی غرب ایجاد کرده‌اند.

عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای، امتداد سیاست «نگاه به شرق» است؛ سیاستی که سال‌ها در سطح شعار مطرح شده، اما کمتر به‌طور عملی پیگیری شده است. جنگ دوازده‌روزه نشان داد که تقابل ایران با غرب صرفاً نظامی نیست، بلکه ابعاد حقوقی، اقتصادی و دیپلماتیک نیز یافته است. در چنین شرایطی، حضور رئیس‌جمهور ایران در سطح عالی در نشست مذکور فرصتی برای «یارگیری بین‌المللی» و شکستن طرح فشار و انزوای سیاسی کشور است؛ طرحی که غرب با ابزار‌هایی همچون «مکانیزم ماشه» دنبال می‌کند.

از سوی دیگر، همکاری‌های عملیاتی میان ایران، چین و روسیه ــ از رزمایش‌های دریایی مشترک گرفته تا صدور بیانیه‌های هماهنگ علیه فشار‌های غرب ــ نشان می‌دهد که یک مثلث راهبردی در حال شکل‌گیری است. هر سه کشور درگیر منازعات مستقیم یا غیرمستقیم با نظم تک‌قطبی به رهبری آمریکا هستند و همین اشتراک منافع، بستری برای تقویت همکاری‌ها فراهم کرده است.

در کوتاه‌مدت، مهم‌ترین آورده ایران از حضور در این سازمان، خنثی‌سازی فشار‌های غرب است. همگرایی ایران با قدرت‌هایی، چون چین و روسیه، که علاوه بر جایگاه ژئوپولیتیکی، عضویت دائم در شورای امنیت را نیز دارند، می‌تواند سپری در برابر فشار‌های غرب باشد. در بلندمدت نیز این سازمان، مکملی برای بریکس به شمار می‌رود و امکان هم‌افزایی در حوزه‌های اقتصادی و مالی ــ از جمله مقابله با هژمونی دلار ــ را فراهم می‌آورد.

نشست سران سازمان همکاری شانگهای در چین، برای ایران فراتر از یک رویداد دیپلماتیک معمول است؛ این اجلاس نمادی از گذار تدریجی کشور به سوی تثبیت جایگاهش در جهان جدید و ایجاد توازن در برابر نظم غربی است.