علیه یک بیماری واگیردار و مزمن

* کمتر از دو هفته پیش، رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت روز بسیج یک سخنرانی تلویزیونی ایراد فرمودند. ایشان در پایان این بیانات تأکید کردند که می‌خواهند چند توصیه خطاب به ملّت ایران ارائه کنند. یکی از این توصیه‌ها، پرهیز از اسراف بود؛ «همه‌ی ما از اسراف اجتناب کنیم؛ اسراف در آب، اسراف در نان، اسراف در گاز، اسراف در بنزین، اسراف در خوراکی‌ها و ارزاق روزانه. از اسراف باید پرهیز کرد که یکی از مهم‌ترین خطر‌ها و ضرر‌ها برای کشور و برای خانواده‌ها اسراف در اینها است؛ و اگر اسراف نباشد، در واقع اگر دور ریختن این عوامل لازم زندگی، این نیاز‌های ضروری زندگی نباشد، بلاشک اوضاع کشور خیلی بهتر از این خواهد بود.»

ایشان در کنار توصیه به «حفظ اتحاد در برابر دشمن»، «حمایت از رئیس جمهور» و «ارتباط بیشتر با خدا»، ملّت ایران را به دوری از اسراف توصیه کردند.

حدود سه ماه پیش (شانزدهم شهریور ۱۴۰۴) نیز یکی از نکات کلیدی در بیانات رهبر انقلاب اسلامی خطاب به اعضای هیأت دولت، هشدار نسبت به پدیده‌ی اسراف بود. پرسش بنیادین اینجاست که اسراف چیست و چه هزینه‌هایی در این دایره قرار می‌گیرد؟ آیا هرگونه خرج، مصداق اسراف است؟

در نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، «اسراف در اموال و اقتصاد این است که انسان مال را مصرف کند، بدون آنکه این مصرف، اثر و کارآیی داشته باشد. مصرف بیهوده و مصرف هرز، در حقیقت هدر دادن مال است.» این تعریف، مرز دقیقی میان «مصرف لازم» و «مصرف زائد» ترسیم می‌کند. مشکل آنجاست که عادت‌ها، سنت‌های غلط و الگو‌های رفتاری نادرست، جامعه را به زیاده‌روی در مصرف سوق داده و عملاً این انحراف را به یک «سبک زندگی» تبدیل کرده است.

اسراف در اندیشه اسلامی صرفاً یک معضل اقتصادی نیست. قرآن کریم به‌صراحت هشدار می‌دهد: «و لاتسرفوا انّه لا یحبّ المسرفین»، «کلوا و اشربوا و لاتسرفوا»؛ بخورید و بیاشامید، اما زیاده‌روی نکنید که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست نمی‌دارد. رهبر انقلاب نیز با تأکید بر همین آموزه، اسراف را پدیده‌ای چندوجهی می‌دانند که هم اقتصاد را ضربه‌پذیر می‌کند و هم بر فرهنگ و اجتماع اثرات مخرب برجای می‌گذارد. از این منظر، صرفه‌جویی و اجتناب از اسراف نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک تکلیف اجتماعی و فرهنگی است.

از سوی دیگر، مدیریت مصرف به‌عنوان یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی معرفی شده است. در شرایطی که کشور با فشار‌های بیرونی و جنگ اقتصادی روبه‌رو است، پرهیز از اسراف و رعایت تعادل در مصرف، حرکتی جهادی تلقی می‌شود. به تعبیر رهبر انقلاب، این رویکرد می‌تواند پاداش جهاد فی سبیل‌الله را به همراه داشته باشد.

از سوی دیگر، بهینه‌سازی مدیریت مصرف در دوران کم‌آبی و تنش‌های ناشی از آن اهمیتی ویژه یافته است. همچنین با توجه به تهدیدات دشمنان خارجی و شرایط خاص پس از جنگ دوازده‌روزه، ضرورت پرهیز از اسراف بیش از پیش احساس می‌شود.

مسئله، اما فقط در سطح توصیه‌های اخلاقی باقی نمی‌ماند. تحقق این تحول نیازمند «عمل» است. همان‌گونه که آیات قرآن هشدار می‌دهد: «کَبُرَ مَقتاً عندالله أن تقولوا ما لا تفعلون»؛ بزرگ‌ترین آفت، شکاف میان گفتار و عمل است. اگر مسئولان به مردم توصیه به صرفه‌جویی کنند، اما خود در هزینه‌های دولتی به ریخت‌وپاش و تجمل روی آورند، سخن آنان بی‌اثر خواهد شد. به همین دلیل رهبر انقلاب تأکید می‌کنند که اسراف مسئولان به‌مراتب خطرناک‌تر از اسراف مردم عادی است؛ چرا که این‌بار پای بیت‌المال هم در میان است.

از منظر اجتماعی، تداوم اسراف، شکاف طبقاتی را روزبه‌روز عمیق‌تر می‌کند. جامعه‌ای که در آن عده‌ای گرفتار محرومیت هستند و عده‌ای دیگر در تجمل و مصرف‌گرایی افراطی به سر می‌برند، دیر یا زود با بحران‌های فرهنگی و اخلاقی مواجه می‌شود. این همان خطری است که رهبر انقلاب نسبت به آن هشدار می‌دهند و راه علاج آن را در نهادینه‌سازی فرهنگ صرفه‌جویی و آموزش الگو‌های عملی پرهیز از اسراف می‌دانند.

در نهایت، از منظر فقهی نیز رهبر انقلاب تصریح کرده‌اند که «هزینه کردن اعتبارات و پول‌های کشور در جا‌های غیرلازم و تشریفاتی و زیادی، حرام است.» این حکم، بُعد حقوقی و شرعی موضوع را روشن می‌سازد و آن را از سطح یک توصیه اخلاقی به یک الزام شرعی ارتقا می‌دهد.

بنابراین، مبارزه با اسراف صرفاً یک انتخاب فردی یا سلیقه‌ای نیست؛ بلکه ضرورتی برای سلامت اقتصادی، انسجام اجتماعی و تعالی فرهنگی جامعه به شمار می‌رود. از این رو، مسئولان و مردم هر دو باید سهم خود را در این مبارزه ایفا کنند؛ زیرا تنها در سایه‌ی «عمل جمعی» است که می‌توان بر این بیماری واگیردار و مزمن غلبه پیدا کرد.