پیام های کنفرانس گروزنی

پایگاه بصیرت / گروه بین الملل/یوسف شفیعی

عربستان در یک دهه اخیر با اقدامات مداخله جویانه خود در منطقه نشان داده است که نه تنها به دنبال امنیت منطقه ای نیست، بلکه با حمایت از تروریست ها، خود به عنوان مهمترین عامل ناامنی در جهان اسلام شناخته می شود. وهابیت تکفیری به عنوان مکتب فکری مورد حمایت آل سعود در این میان وظیفه آماده سازی ذهنی و فکری پرورانیدن تروریست ها را بر عهده داشته است. به همین دلیل کشورهای مختلف نگران تشدید حمایت های عربستان از تروریست ها هستند. مصر در این میان جایگاه ویژه ای دارد، چرا که این کشور روزگاری با تکیه بر الازهر مرکزیت جهان اهل تسنن و عرب را بر عهده داشت و عربستان در مقابل آن حرفی برای گفتن نداشت، اما اکنون ریاض به لطف دلارهای نفتی توانسته خود را مرکز جهان اهل سنت مطرح کند، در حالی که پشتوانه فکری آل سعود را وهابیت تکفیری در دست دارد.
 به همین دلیل مصر در تلاش برای بازیابی مرکزیت خود در جهان عرب و سنّی است. از سوی دیگر روسیه نیز در چند سال اخیر در تلاش برای مشارکت بیشتر در نظم منطقه ای است و سعی دارد سیاست کناره گیری و دورماندن از خاورمیانه را متوقف کند و به همین دلیل در بحران سوریه به عنوان یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین بازیگران ورود پیدا کرده است.
از سوی دیگر تروریسم منبعث از وهابیت تکفیری، مسلمانان روسیه را نیز تحت تاثیر قرار داده و شمار نسبتا زیادی از آنها در سوریه به عنوان تروریست فعالیت می کنند. به همین دلیل مصر و روسیه نوعی اتحاد طبیعی در مقابل عربستان احساس می کنند و سعی دارند که با  توسعه روابط دو جانبه از تاثیرگذاری عربستان در منطقه بکاهند. در واقع روسیه به دنبال این است تا با توجه به جایگاه الازهر در جهان عرب و سنّی، مصر را در مناسبات منطقه ای بیشتر بازی دهد و از این جهت از حضور و نفوذ عربستان بکاهد.

کنفرانس گروزنی و خارج کردن عربستان از دایره اهل تسنن
در جهت اتحاد مصر و روسیه در مقابل عربستان، در 4 شهریور95 همایشی با عنوان "اهل سنت چه کسانی هستند؟" در شهر گروزنی پایتخت چچن برگزار شد. هدف اصلی از برگزاری این همایش که حدود 200 تن از علمای اهل سنت در آن شرکت داشتند، ارائه تعریفی جامع از مذاهب اهل سنت و اعلام برائت از گروه‌های سلفی تکفیری بود.


 در بیانیه پایانی این همایش که حضور مفتیان دانشگاه الازهر مصر در آن بسیار پررنگ بود، اهل سنت و جماعت به شکل زیر تعریف شد:
اهل سنت در اعتقاد و مذاهب کلامی، اشعری و ماتریدی و در فقه، همان مذاهب چهارگانه حنفی‌، مالکی ، شافعی و حنبلی هستند و اهل تصوف پاک از نظر علمی و اخلاقی و تزکیه نفس همچون امام الجنید (جنید بغدادی) و امثالهم هستند.
نکته مهم این که در این کنفرانس تاکید شد که وهابیت و سلفیت باعث تفرقه در امت اسلامی و بدنامی اسلام شده است.
اگر چه این واقعه از همان ابتدای شکل گیری با اعتراض و مخالفت برخی از علمای وهابی سعودی رو به رو شد و تعدادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی طرفدار وهابیت در مخالفت با این همایش و افراد شرکت کننده در آن و به ویژه در مخالفت با بیانیه پایانی آن مطالب فراوان و گسترده ای را در فضای مجازی منتشر کردند و حتی برخی از علمای اهل سنت پاکستان نیز با بیانیه پایانی آن مخالفت کردند، ولی با وجود این، می توان گفت که وقوع این حادثه در جهان اهل سنت در نوع خود کم نظیر است و می تواند آثار و پیامدهای گوناگونی به همراه داشته باشد.
مهم ترین وجه اهمیت این واقعه حضور گسترده مفتیان مصری به وی‍ژه احمد الطیب رئیس دانشگاه الازهر مصر در این اجلاس است. سخنان تاریخی احمد طیب در این همایش که بر ضرورت اصلاح گفتمان دینی و جدا شدن اهل سنت از تکفیری های تروریست تاکید داشت در نوع خود بی سابقه بود. عصبانیت روحانیون وهابی سعودی از این همایش تا انجا بود که آن را توطئه‌ای ایرانی – روسی علیه عربستان سعودی قلمداد کردند.
این همایش کم نظیر، می تواند آغازگر نشست ها و همایش های دیگری با هدف گرفتن مرکزیت عربستان در جهان اهل سنت باشد و می تواند زمینه مناسبی برای آغاز دور تازه‌ای از گفتگوهای میان علمای اسلامی را فراهم سازد. نشانه‌های این مساله را می توان در سخنان مهم شیخ احمد کریمه استاد فقه دانشگاه الازهر مشاهده کرد. شیخ احمد در مصاحبه با خبرگزاری "بدیل" گفت : تفکر افراطی وهابیت وحدت مصر و کل جهان اسلام را به مخاطره افکنده است. او همچنین در پایان این مصاحبه گفت : از خداوند می خواهم قبل از این که بمیرم مرا به این آرزو برساند و بتوانم علما شیعه و سنی و اباضی را در کنار هم و در یک شبکه ببینم.
عبدالباری عطوان، نویسنده معروف عربی و سردبیر رأی الیوم در مورد این نشست اعلام کرد،عربستان این روزها نمی‌داند که از چه سمتی و از طرف چه کسی ضربه می‌خورد، از سوریه، از یمن، از عراق، از لیبی یا از ایران؟ اما یکی دیگر نیز تازه از راه رسیده است؛ از چچن، روسیه و مصر [کنفرانس گروزنی]. در رهبریت عربستان برای اهل سنت تشکیک و وهابیت از دایره اهل سنت خارج شده است که مسأله بسیار خطرناکی برای عربستان در همه ابعاد محسوب می‌شود. رأی الیوم ادامه می‌دهد: حضور این هیأت بلندپایه مذهبی در کنفرانس چچن، مطمئنا بدون استقبال و یا خواسته عبدالفتاح السیسی نبوده است و این یعنی یک هماهنگی بین روسیه و مصر برای کنار زدن عربستان از رهبریت اهل سنت و جایگزینی الازهر همچون گذشته وجود دارد. محمد آل شیخ از مفتی‌های سعودی در باره این کنفرانس گفته است: مشارکت الازهر در کنفرانس گروزنی که عربستان را از اهل سنت خارج کرده است، تغییر رابطه با مصر را لازم می‌کند، وطن ما از همه چیز مهم‌تر است و مصر با عبدالفتاح السیسی به سوی نابودی می‌رود.

ارتباط الازهر و عربستان
الازهر مصر در چند سال اخیر بسیار به عربستان نزدیک شده بود. گسترش حمایت عربستان از «الازهر» مصر، به ویژه در دو سال اخیر، گمانه زنی های جدی درباره سیطره کامل این کشور بر الازهر و امکان تبدیل این موسسه مهم مصری به ابزاری برای دشمنی و مقابله با ایران و تشیع را مطرح کرده است. اسناد افشا شده وزارت امور خارجه عربستان سعودی، نشان می دهد که دلیل توجه عربستان به الازهر آن است که می خواهد قطع رابطه میان الازهر، به عنوان بزرگترین موسسه اهل سنت در جهان عرب، با شیعیان به ویژه "ایران" ادامه یابد و تلاش برخی از شیوخ الازهر مانند مرحوم "محمود شلتوت" برای کاستن از اختلاف میان طرفین با شکست مواجه شود.
 پایگاه اینترنتی "ساسه پست" مصر گزارش داد که مجموعه دیگری از اسناد حاکی از آن است که "احمد القطان" سفیر عربستان در قاهره همواره با نمایندگان الازهر به ویژه شیخ آن و شماری از شخصیت های اسلامی در تماس است و برای هماهنگی با آنان جهت مقابله با آنچه "ترویج تشیع در مصر" می نامد، تلاش می کند. سیاست آل سعود فقط به حمایت از الازهر و ایجاد تقریب دیدگاه میان طرفین محدود نمی شود، بلکه این خاندان، الازهر را تحت فشار قرار داده تا با تحصیل طلاب شیعه در این نهاد مخالفت کند و مانع سفر پژوهشگران ایرانی به مصر شود. در سال های اخیر، بسیاری از اندیشمندان مسلمان، بارها نسبت به نفوذ افراط گرایی وهابیت به الازهر و تبدیل شدن مهم ترین نهاد دینی جهان اهل سنت به مرکز نشر رادیکالیسم و فتنه انگیزی در جهان اسلام هشدر داده اند.
به نظر می رسد که الازهر اخیرا به نوعی در حال جدا کردن مسیر خود از عربستان است. دلیل این امر نیز به اقدامات عربستان در حمایت از تروریسم بر می گردد. کنفرانس گروزنی که در آن وهابیت عربستان به عنوان انحراف از اسلام تعبیر شد، مهمترین اقدام الازهر در چند سال اخیر علیه عربستان است. به نظر می رسد الازهر همانند سال های گذشته به دنبال جدا کردن خود از عربستان و وهابیت است. این اقدام الازهر می تواند باعث تضعیف جایگاه معنوی عربستان در جهان اهل سنت شود و به همان اندازه به مصر برای مرکز شدن در جهان عرب کمک کند.

اهداف مصر و روسیه از گسترش روابط
مصر در دوران معاصر با دو قدرت بزرگ بین المللی در دو مقطع رابطه داشته و هربار سعی کرده رابطه با یکی را فدای رابطه با دیگری کند. در دوران جمال عبدالناصر در دهه 50 و 60 میلادی مصر با شوروی ارتباطات مستحکمی را پایه ریزی کرد و به همان اندازه نیز از آمریکا دور شد. با مرگ عبدالناصر، مصر به سمت آمریکا گرایش پیدا کرد و این روابط تا انقلاب 2011 در مصر تدوام داشت، اما انقلاب 25 ژانویه بنیان های این روابط را به لرزه درآورد. هرچند در دوران ریاست جمهوری یک ساله محمد مرسی روابط با آمریکا ادامه داشت، اما تلاش هایی نیز برای ارتباط بیشتر با روسیه انجام گرفت. کودتای 2013 نظامیان در مصر و به قدرت رسیدن السیسی باعث شد تا وی با عبرت گرفتن از سرنوشت حسنی مبارک رئیس جمهور ساقط شده، سعی کند به نوعی سیاست خارجی خود را بر مبنای یک سیاست دو ستونی قرار دهد. به این ترتیب که ضمن حفظ رابطه با آمریکا روابط خود با روسیه را نیز افزایش دهد تا به نوعی در سیاست خارجی حود توازن ایجاد کند.
 این مسئله در افزایش تعداد دیدارهای میان مقامات دو کشور به خوبی نمایان است. در طول دو سال گذشته مقامات روسی و مصری بارها با یکدیگر ملاقات داشته و تمایل خود را برای توسعه روابط در ابعاد مختلف اذعان کرده اند، به گونه ای که در حال حاضر روسیه به رقیبی جدی در زمینه های مختلف برای دولت آمریکا در مصر تبدیل شده است. آخرین نمونه همکاری های مصر و روسیه به برگزاری همایش گروزنی بر می گردد.


در سه سال گذشته مصر با روسیه موفق شده است چندین توافقنامه نظامی امضا کند و بررسی مواضع پوتین رئیس جمهور روسیه در مورد مصر نشان دهنده عزم این کشور برای گسترش بیش از پیش روابط با قاهره است. السیسی نیز تلاش زیادی برای گسترش این روابط به عمل آورد.  با توجه به شرایط حاکم بر داخل و محیط پیرامونی مصر که خطر تروریسم مهمترین ویژگی آن محسوب می گردد، دولت مصر با هدف بازسازی ارتش و رها کردن آن از وابستگی به تجهیزات آمریکایی اقدام به انعقاد قراردادهای مختلف در زمینه های تجهیز، تعمیر و نوسازی، آموزش نیروها و ... با روسیه و دیگر کشورهای قدرتمند نظامی از جمله فرانسه کرده است. در حال حاضر 30 درصد تجهیزات مورد استفاده در ارتش مصر، روسی است و طی رایزنی های صورت گرفته با مقامات روسی قرار شده است که برخی محصولات جدید نظامی همچون اس – 300 ، جنگنده های میگ 35 و موشک های ضد تانک کورنیت در اختیار ارتش این کشور قرار گیرد.
از سوی دیگر، روسیه دارای ظرفیت های بالایی برای کمک به اقتصاد بحران زده مصر است. در دو سال گذشته حجم تبادلات اقتصادی دو کشور روسیه و مصر به طرز شگفت آوری رشد کرده است. از جمله زمینه های مشترک دو کشور در حوزه های اقتصادی می توان به مشارکت در ساخت پروژه کانال سوئز جدید، ایجاد منطقه صنعتی روسی در مصر، سرمایه گذاری شرکت های روسی در حوزه انرژی (گاز و برق) و واردات و صادرات کالاهایی به ویژه گندم اشاره کرد.
   یکی دیگر از علل تمایل دو کشور مصر و روسیه برای توسعه روابط خود  عبارت است از داشتن نگاه مشترک در برخی مسائل منطقه ای از جمله مبارزه با تروریسم، بحران سوریه و امنیت خلیج فارس است. بر این اساس، روسیه و مصر هر دو معتقدند که سیاست آمریکا در قبال تروریسم جهانی به ویژه داعش انفعالی، گزینش شده و ناکارآمد است و لذا به دنبال ارائه الگوی جدیدی در این زمینه هستند.  علاوه بر این، مقامات روسی و مصری در پرونده بحران سوریه متفق القول هستند که این بحران باید از طریق گفتگوی ملی و بدون دخالت نیروهای خارجی صورت بگیرد.
همایش اخیر در چچن نیز اوج همکاری دو کشور بود. در واقع مصر که تا دهه 70 میلادی قدرتمندترین کشوری عربی بود و هیچ مسئله ای در جهان عرب بدون رای مصر حل و فصل نمی شد با سیاست های حسنی مبارک و انور سادات به کشوری وابسته به غرب تبدیل شد و به همان میزان عربستان توانست جای مصر در جهان عرب را بگیرد، بنابراین مصر با نزدیک شدن به روسیه به نوعی به دنبال بازیابی نقش خود است.
 از سوی دیگر روسیه نیز نسبت به عربستان دیدگاه مشابهی دارد. هر چند روسیه در دیدارهای دوطرفه و مواضع اعلامی علیه عربستان اقدامی انجام نداده است، اما بازخورد اقدامات روسیه بر خلاف مواضع رسمی است. چرا که روسیه نیز از جانب تروریسم وهابی احساس خطر می کند. برگزاری همایش اهل سنت و جماعت در گروزنی پایتخت جمهوری چچن که از مفتی‌های سعودی برای حضور در این نشست دعوتی به عمل نیامد، تا حد زیادی حاکی از نگرانی امنیتی روس‌ها مبنی بر تأثیرپذیری مسلمانان این کشور از جریان‌های وهابی و سلفی است. دولتمردان روسی در سال‌های اخیر تمایل زیادی دارند که با آگاهی بخشی از شکل گیری این جریان های افراطی در داخل مرزهای خویش جلوگیری کنند. درحال حاضر جمعیت مسلمانان روسیه 20 میلیون نفر است و این کشور با دارا بودن این میزان مسلمان، مشکلاتی را از ناحیه جریان‌های افراطی احساس می‌کند، چرا که کشورهای عربی از جمله عربستان، قطر و امارات سرمایه گذاری‌های زیادی را بر جریان‌های اسلامی در داخل روسیه انجام داده‌اند، به گونه‌ای که مساجد زیادی را احداث کرده‌اند و در امور آموزشی و تربیتی فعالیت‌هایی را به انجام رسانده‌اند. ارسال مبلغان دینی، انتشار بسیاری از کتب در تبلیغ آئین وهابیت و دعوت از تعداد زیادی طلبه برای تحصیل در مکاتب این کشورها از اقدامات دیگر آنها بوده است. بنابراین روسیه نیز نگران حمایت های عربستان از تروریسم وهابی است.

پایان سخن
مصر و روسیه به اندازه کافی حوزه های مشترک برای گسترش همکاری دارند، اما در این میان عربستان به عنوان حامی تروریسم و تکفیری گری در منطقه می تواند مهمترین عامل وصل قاهره و مسکو باشد. این دو کشور به دنبال تضعیف جایگاه معنوی عربستان و وهابیت تکفیری در جهان اهل سنت هستند تا بدین ترتیب به دو هدف دست یابند: از یک طرف مصر می تواند بار دیگر جایگاه معنوی و مرکزیت خود را در جهان عرب و سنّی بازیابد و از سوی دیگر روسیه نیز با تضعیف وهابیت عربستان، تهدیدهای امنیتی تکفیری ها در درون مرزهایش را راحت تر کنترل خواهد کرد. بنابراین احتمال برگزاری همایش ها و اقداماتی مشابه همایش گروزنی با همکاری روسیه و مصر زیاد است./