با وجود اشتراکات فرهنگی، تاریخی، زبانی و تمدنی پررنگ بین ایران و اقلیم کردستان عراق به نظر می رسد طی چند سال اخیر مناسبات تهران - اربیل در سطحی از تنش و سردی نسبی روابط به سر می برد. با وجود آنکه می توان دلایل و عوامل متعددی را برای به وجود آمدن نگاه های نه چندان مثبت ایران و اقلیم کردستان عراق نسبت به همدیگر برشمرد، اما به نظر می رسد که سینرژی اختلافات برجامانده طی سال های گذشته و دمیدن به آن، تعمیق هر چه بیشتر گسل فعلی بین دو طرف را به دنبال داشته است. با هر ارزیابی و تحلیلی از سوی هر جریان سیاسی و با هر بینش و نگرشی بی شک نقطه عطف گسست جاری در روابط تهران – اربیل به همه پرسی استقلال کردستان عراق در سوم مهر1396 /25 سپتامبر 2017 باز می گردد؛ رفراندومی که با مخالفت جدی و شدید جمهوری اسلامی ایران و همراهی ترکیه و دولت بغداد همراه شد و نهایتا تلاش های مسعود بارزانی به عنوان رئیس وقت اقلیم کردستان عراق و رئیس فعلی حزب دموکرات کردستان عراق در ایجاد اولین کشور کردی به در بسته خورد. از آن زمان تا به اکنون همواره عوامل خُرد و کلان دیگری هم در تشدید این گسست نقش آفرین بوده اند. از نفوذ مخرب ترکیه در جهت دهی به سیاست های اربیل گرفته تا گره زدن توان نظامی و دفاعی اقلیم کردستان عراق به کشوری چون ایالات متحده، احتمال حضور و نفوذ اسرائیل و ...؛ مجموعه این شرایط سبب شده است تا نگاه فرهنگی، تاریخی و تمدنی ایران به کردها و اقلیم کردستان عراق به سمت نگاه های امنیتی تغییر فاز دهد. این نگاه امنیتی و تلقی ایران از تهدیدات اقلیم تا جایی پیش رفت که طی چند سال اخیر شاهد موشک پرانی های متعدد از سوی جموری اسلامی ایران به اربیل و دیگر شهرها و مناطق اقلیم کردستان عراق بوده ایم که این مهم تنش و سردی روابط کنونی را به واج خود رسانده است. در آن سوی داستان نیز اقلیم کردستان عراق هم باور مثبت پیشین خود در قبال جمهوری اسلامی ایران را از دست داده است و این نگاه، شکننده تر شدن روابط را به همراه داشته است. لذا کالبدشکافی و آسیب شانسی دقیق از وضعیت کنونی روابط جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق بسیار ضروری است. متن پیش رو ماحصل گپ و گفتی با اسعد اردلان در خصوص کالبدشکافی و آسیب شانسی دقیق همین مسئله است؛ از این منظر در گفت وگو با این دیپلمات ارشد کُرد که ریاست دفتر مطالعات حقوقی و بین المللی وزارت امور خارجه را در کارنامه خود دارد سعی شده است که چالش ها و فرصت های روابط تهران – اربیل بررسی شود و در ادامه ارزیابی این نویسنده و پژوهشگر تاریخ، استاد حقوق و روابط بین الملل و تحلیلگر ارشد حوزه کُردی را پیرامون آینده مناسبات دو طرف جویا شویم.
ابتدا به ساکن روی تلقی کنونی ایران از حکومت فدرال کردی در عراق تمرکز کنیم. حضرتعالی اقلیم کردستان عراق را در شرایط کنونی تهدیدی برای ایران می دانید یا فرصت، چرا که باور طیفی از کارشناسان، تحلیلگران و ناظران امر، اقلیم کردستان عراق و به خصوص شخص مسعود بارزانی بعد از ناکامی همه پرسی 3 مهر1396/ 25 سپتامبر 2017 به دلیل تقابل ایران با استقلال کردستان عراق و همچنین شرایطی که اکنون به واسطه تحریک ترکیه شکل گرفته است و نیز مسائلی در خصوص احتمال نفوذ اسرائیل در خاک اقلیم کردستان عراق سبب شده است که اقلیم کردستان به چشم تهدید برای امنیت جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود؟
بی شک نمی توان اقلیم کردستان عراق را به چشم تهدید به خصو تهدید امنیتی علیه ایران دانست.
چرا؟
چون من همواره از بدو تشکیل اقلیم کردستان عراق، آنجا را یک فرصت ویژه به خصوص برای ایران دانسته ام و لذا هنوز هم بر این باورم خود مُصر هستم. اگر کسانی هستند که اقلیم کردستان عراق را تهدیدی علیه منافع و امنیت ایران و جمهوری اسلامی تلقی می کنند بیش از آن که تحلیل خود را بر موقعیت جغرافیائی و واقعیت های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و از همه مهم تر موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه استوار گردانیده باشند، بر حدس و گمان های ناشی از آسیب های احتمالی وجود کردستانی فدرال در داخل عراقی دموکراتیک تاکید دارند.
ما همواره شاهد یک فضای دوقطبی پیرامون «تهدید و فرصت» قلمداد کردن اقلیم کردستان عراق برای امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران بوده ایم که طی سال های اخیر شدت گسل بین نگاه دو طرف تعمیق هم پیدا کرده است. به واقع کدام طیف نگاهی نزدیک به واقعیت دارد؟
ببینید قرار نیست که همه کارشناسان بر روی یک مسئله هم نظر باشند و این ماهیت و روح سیال علوم انسانی است که چنین تفاوت هائی را می پذیرد و در عین حال به چنین تنوع فکری احترام می گذارد. اصولا در دنیای سیاست و روابط بین الملل، نه تهدید دائمی برای کشورها وجود دارد و نه فرصت دائمی، این دو پارامتر تحت شرایط متفاوت تغییر می یابند و این وابسته به تغییر اهداف، استراتژی و برنامه هایی است که معمولا دو یا چند جانبه است. در ساده ترین شکل با تغییر نگاه و یا سیاست یک کشور حتی در برنامه های داخلی، فرصت ها و تهدیدها جایگزین یکدیگر می شوند. حتی اگر آن حدس و گمان ها را نیز درست بپنداریم، با این پرسش رو به رو می شویم که چرا اقلیم کردستان عراق که به دلایل عدیده ای باید دوست و سرزمینی قابل اعتماد برای امنیت ایران باشد و یک فرصت بزرگ در ابتدای تشکیل خود بود، اکنون در مظان اتهام ضد امنیت و منافع ایران و یا احتمالا موقعیت تهدید قرار گرفته است؟ پاسخ به این سوال بحثی است دراز دامن که در این مجال کوتاه نمی گنجد.
آیا آنگونه که مطرح است کردستان عراق در حال فاصله گرفتن و گسل سیاسی - دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران است و به موازاتش نزدیکی با ترکیه است. اگر چنین است دلیل یا دلایل این رفتار اربیل چیست؟ آیا می توان آن را به «کینه سیاسی مسعود بارزانی» از ایران به دلیل ناکام گذاشتن استقلال کردستان عراق بعد از گذشت 1708 روز تقلیل داد یا مسائل دیگری در میان است؟
نزدیکی اقلیم به ترکیه الزاما به معنی ایجاد فاصله با ایران نیست، مگر این که ایران و ترکیه را در عرصه سیاسی مخالف و رقیب یکدیگر بدانیم؟! اما نکته اینجاست اقلیم کردستان عراق فرصتی است که شاید ترکیه بهتر از ایران از آن استفاده می کند و پیوندهای استوارتری با آن، به ویژه در حوزه اقتصادی برقرار ساخته است؛ و گر نه، به جهت امنیتی مدام از سوی ترکیه در معرض تجاوز سرزمینی و ناامنی سیاسی قرار گرفته است. از سوی دیگر چه اصراری هست که عدم موفقیت اقلیم کردستان عراق را در اجرای نتیجه همه پرسی تنها به حساب جمهوری اسلامی ایران بگذاریم؟ دلایل چندی برای این ناکامی وجود دارند که تنها یکی از آنها عدم تمایل ایران در تحقق چنان اقدامی بوده است. ما در دنیا و به ویژه خاورمیانه ای زندگی می کنیم که نمی توان همه رویداد های آن را تک بُعدی یا «تک سبب بینی» تحلیل کرد.
با اینحال اربیل و به خصوص مسعود بارزانی عامل اصلی شکست همه پرسی را مخالفت ایران می دانید. ولی اگر به باور شما دلیلی غیر از مخالفت تهران برای این شکست وجود دارد ناظر به چه عواملی است؟
کوتاه عرض کنم که به نظر من مهمترین دلیل ناکامی اقلیم در اعلام استقلال ناآشنائی سیاستمداران اقلیم در تمام طیف ها با زمان آگاهی اتخاذ تصمیمات و هم چنین موقعیت ژئو پلیتیکی خود بود.
روی بازیگر کلیدی دیگر به نام ترکیه تمرکز کنیم. از دید حضرتعالی نقش ترکیه در تحریک اقلیم کردستان عراق به خصوص در حوزه انرژی چیست. چرا که این گزاره تحلیلی هم وجود دارد ترکیه به دلیل وابستگی انرژی به اقلیم کردستان سعی می کند در عین خرید انرژی نفت و گاز اقلیم با قیمت های ناچیز شرایطی را شکل دهد که اربیل، هم در گسل با بغداد قرار بگیرد و هم تهران؛ به خصوص آنکه دولت اردوغان سعی دارد گاز اقلیم کردستان عراق را از طریق خاک خود و اسرائیل به اروپا انتقال دهد و این مسئله به نوعی با حساسیت جمهوری اسلامی ایران مواجه شده است تا جایی که برخی اعتقاد دارند حملات موشکی جمهوری اسلامی به اربیل متاثر از این مسئله است تا ایران پاسخی همزمان به ترکیه و اقلیم کردستان عراق داده باشد؟
همانگونه که در پرسش قبل مطرح کردم، شاید ترکیه بهتر از ایران از موقعیت اقلیم به سود خود استفاده می کند و به نظرم این، نه علیه تهران است و نه احتمالا علیه بغداد، بلکه استفاده بهتر از فرصت هاست. فرصتی که، نه بغداد در بلبشوی داخلی خود قادر به سامان دادن به آن است و نه ایران در اولویت روابط خود با اقلیم قرار داده است! اگر مسئله مهم ترکیه در روابطش با اقلیم کردستان عراق، انتقال گاز به اروپا باشد، ایران در مسیر این انتقال قرار ندارد که چالشی برای ترکیه باشد. اما اگر بغداد سامان گیرد احتمالا روابط خارجی مستقل با اقلیم را با چالش روبه رو خواهد کرد. البته از یاد نبریم که قدرت کنونی ترکیه در بهره برداری از فرصت های موجود در روابط با همه کشورهای خاورمیانه سیاست نوینی نیست و در رابطه با عراق و اقلیم و همچنین ایران ریشه در استفاده حداکثری ترکیه از جنگ تحمیلی دارد.
از همین منظر ادراکات درست و نادرست سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک در تبیین روابط تهران - اربیل چیست؟
اصولا تشخیص درستی یا نادرستی درک زمامداران در کشورهای خاورمیانه از روابط بین الملل، خیلی وابسته به بازخورد دیپلماسی عمومی نیست که تصور کنیم می شود از طریق افکار عمومی آن را جهت دهی و یا تغییر داد. مردم و دولت ها در این منطقه معمولا درک متفاوتی از روابط دارند. همچنین معیارهای سازنده افکار کارشناسان نیز تحت تاثیر برداشت های آنان از جایگاه خود و دیگری است.
از بُعد سیاسی و دیپلماتیک به روابط تهران - اربیل پرداخیتم؛ چه ارزیابی از روابط اقتصادی دو طرف دارید؟
به باور من موقعیت کنونی اقلیم کردستان عراق برای ایران همچنان یک فرصت استثنائی است که اگر از آن غفلت شود عدم النفع های بسیاری خواهد داشت. اقلیم بازار بزرگی برای کار ایرانیان است.
در شرایطی که با بحران برنامه ریزی برای اشتغال زائی جوانان در داخل کشور و به ویژه در مناطق مرزی غربی روبه رو هستیم فرصت های شغلی فراوان و متنوع برای ایرانیان می تواند هم موجب تخفیف بحران بیکاری در ایران شده و هم به انتقال ثروت و تجربه کاری به کشور منجر شود. وجود تعداد زیاد خارجیان در یک کشور همواره به اتخاذ سیاست های متعادل و دوستانه کمک کرده است.
درک این موقعیت از منظر اقتصادی فوق العاده مهم است. هم چنین نقش اقلیم را در ایجاد گذرگاه تجارت خارجی زمینی در دوران تحریم که هنوز هم ادامه دارد نباید بی اهمیت تلقی کرد. برای اقلیم نیز فعلا ایران بهترین گذرگاه اقتصادی برای دسترسی به دریای آزاد است. ضمن اینکه از نظر سیاسی نیز اقلیم می تواند تقلیل دهنده تاثیر سیاست های سنتی و معمولا رقابت گونه عراق در قبال ایران باشد.
به جهت امنیتی چطور؟
به جهت امنیتی اقلیم گرچه قلمرو حقوقی و سیاسی دولت عراق است، اما در حال حاضر نقش یک منطقه حائل را هم میان دوکشور بازی می کند. این نقش در دوران جنگ تحمیلی بسیار حائز اهمیت بود. همین نقش بود که هیچ گاه اجازه ورود نیروهای بعثی را به خاک ایران نداد. یادمان نرود که آقای بارزانی و دیگر رهبران کرد در آن دوران تنها نقطه اتکای ایران برای اطمینان از مرزهای شمالی بین دو کشور بودند. اگر آن دوستان امروز چون گذشته همراه نیستند؟ باید نخست علت را در داخل کشور جست و نه در ترکیه و جاهای دیگر!
به باور شما فرصت های مخفی مغفول مانده در روابط اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران در چه حوزه هایی است؟
فرصت های موجود میان ایران با اقلیم بسیار آشکار است، اما همانگونه که فرمودید «مغفول»! با این پیش فرض بهره گیری از این فرصت های مغفول مانده در روابط ایران و اقلیم کردستان عراق، فعلا هم به عوامل و پارامترهای مستقل ربط دارد و هم تابعی از روابط کلی با دولت عراق است.
البته این به اولویت های روابط جمهوری اسلامی با عراق نیز ارتباط دارد. به نظر می رسد پس از هزاران سال همسایگی هنوز نقاط قوت و ضعف روابط را نمی شناسیم و عوامل مثبت و منفی تاثیرگذار بر آن را نادیده گرفته ایم و نسبت به اولویت های سیاسی دولت عراق بی توجه هستیم.
تاریخ روابط دو کشور همواره و به ویژه در دوران جنگ تحمیلی نشان داده است که برای مردم و به تبع آن برای سیاستگذاران عراق، هویت عربی این کشور بر همه عناصر تشکیل دهنده ملت برتری دارد؛ اولویتی که سوگمندانه گره کور توسعه روابط تاریخی میان دو کشور بوده است.
اقلیم کردستان از این موقعیت، نه تنها برخوردار نیست بلکه پیوند مشترکی از فرهنگ با ایرانیان دارد که زمینه ساز توسعه روز افزون روابط است. قصد بازگشت به دوران جنگ و بحران های تاریخی را ندارم. اما چنین نگاهی هم راه گشای توسعه روابط میان کشورها به ویژه در عصر جهانی شدن نیست.
با ابنحال ناآگاهی از آن نیز نابخشودنی است. روابط ایران با اقلیم می تواند از این اشتراک فرهنگی سودهای دو جانبه فراوان ببرد که هم روابط را بیش از پیش تقویت کند و هم مانعی برای تبدیل شدن اقلیم به تهدید احتمالی علیه ایران شود.
دیپلماسی ایرانی
