چه عواملی زمینه‌ساز قیام ۱۵ خرداد شد؟

 این روزها خیابان‌ها و میدان های بسیاری در سراسر کشور «۱۵ خرداد» نامگذاری شده، روزی که یادآور مردم غیوری است سال 1342 و در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره)، رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران قیام کردند.
قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ در خیلی از شهرهای کشور با کشتار و به شهادت رساندن عده زیادی از مردم به‌وسیله مأموران رژیم پهلوی همراه شد.  کشتار وحشیانه مردم سبب شد امام راحل این روز را برای همیشه عزای عمومی اعلام کنند و این قیام خونین بعد از پیروزی انقلاب در تقویم جمهوری اسلامی ایران برای همیشه ثبت باشد.
از حافظه تاریخی تا تاریخ انقلابی
شاید قیام ۱۵ خرداد از ۱۳۴۲ تا ۱۴۰۲ مشمول برخی فراموشی ها به‌ویژه از جانب آن‌هایی باشد که به دنبال کمرنگ کردن وقایع  تاریخی دخیل در انقلاب مردمی ایران بودند؛ گروه های معاندی که عمداً چنین وقایعی را نادیده می‌گیرند تا افرادی مانند شاه بی کفایت، مزدور و جنایتکار رژیم طاغوتی پهلوی را بی گناه جلوه دهند. 
برای بازگرداندن حافظه تاریخی برخی گروه ها و افراد و مهم‌تر از آن آشنایی نسل جوانی که آن روزها را درک نکرده اند، لازم است عوامل زمینه ساز قیام ۱۵ خرداد و آثار آن بازخوانی شوند.
با شروع ایام عزاداری محرّم، امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های پس از نماز، علیه هیئت حاکمه و حکومت پهلوی،سخنرانی کردند
به گواه تاریخ نگاران و شاهدان عینی، قیام ۱۵ خرداد به سبب تصویب برخی قوانین مانند تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت وقت که بعضی از فقرات آن مخالف با اسلام بود، انقلاب سفید و حمله مأموران حکومتی به مدرسه فیضیه در فروردین ۱۳۴۲ شکل گرفت. قانونی که به موجب آن به زنان حق رأی داده می‌شد و قید سوگند به قرآن حذف شده و افراد می‌توانستند با هر کتاب آسمانی مراسم تحلیف را به جای آورند. 
با تصویب این لایحه که مخالف صریح قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی مصوب مجلس شورای ملی در زمان مشروطه بود، امام خمینی(ره) و مراجع تقلید در سخنرانی‌های خود به محمدرضا پهلوی و اسدالله عَلَم نسبت به این مصوبه؛ به ویژه حذف الزام سوگند به قرآن اعتراض کردند و امام خمینی(ره) نسبت به خطر نفوذ فرقه بهائیت در ارکان دولت هشدار داد. 
روحانیون ایام محرّم آن سال را فرصتی برای تبلیغات علیه برنامه‌ها و سیاست‌های حکومت طاغوتی پهلوی دانستند. با شروع ایام عزاداری محرّم، امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های پس از نماز، علیه هیئت حاکمه و حکومت پهلوی،سخنرانی کردند.
تاسوعا و عاشورای همان سال در شهرهای مختلف ایران تظاهرات گسترده ای در انتقاد از حکومت  و عملکرد آن به راه افتاد؛ یازدهم محرّم نیز دانشجویان دانشگاه تهران به جمع تظاهرکنندگان پیوستند. امام خمینی سیزدهم خردادماه سال 1342 در مدرسه فیضیه قم علیه حکومت و شاه سخنرانی و پس از شرح رخداد کربلا، حمله مأموران حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ را به واقعه کربلا تشبیه کردند.
دستگیری امام(ره)
حکومت پهلوی امام خمینی(ره) را شبانه دستگیر و از قم به تهران بردند. خبر دستگیری امام به سرعت در قم و مناطق اطراف پیچید. زنان و مردان از روستاها و شهرها به طرف منزل امام خمینی(ره) با شعار «یا مرگ، یا خمینی» حرکت کردند. خشم مردم آنچنان بود که ابتدا مأموران پلیس پا به فرار گذاشتند و پس از تجهیز قوا به میدان آمدند.
تانک ها و ابزار زرهی و نیروهای نظامی برای جلوگیری از ورود معترضان به شهر در سه راهی ورامین با جمعیت درگیر شدند و جمع زیادی از راهپیمایان را به خاک و خون کشیدند
نیروهای کمکی نظامی نیز از پادگان های اطراف به قم گسیل شدند. هنگامی که سیل جمعیت از حرم حضرت معصومه(س) بیرون آمدند، رگبار مسلسل ها گشوده شد و تا ساعتی چند درگیری شدید ادامه داشت و حمام خون به راه افتاد. قیام با سرکوبی شدید کنترل شد و کامیون های نظامی، اجساد شهدا و مجروحان را به سرعت از خیابان ها و کوچه ها به نقاط نامعلومی می بردند و شهر حالت جنگ زده به خود گرفته بود.
صبحگاه 15 خرداد خبر دستگیری امام خمینی(ره) به تهران، مشهد، شیراز و دیگر شهرها رسید و وضعیتی مشابه قم پدید آورد. مردم ورامین و شهرک های اطراف به طرف تهران سرازیر شدند. تانک ها و ابزار زرهی و نیروهای نظامی برای جلوگیری از ورود معترضان به شهر در سه راهی ورامین با جمعیت درگیر شدند و جمع زیادی از راهپیمایان را به خاک و خون کشیدند. 
جمعیت انبوهی در حوالی بازار تهران و مرکز شهر نیز گرد آمدند و با شعار «یا مرگ، یا خمینی» به طرف کاخ شاه به حرکت درآمدند. تجمعات و راهپیمایی های گسترده ای به‌وسیله مردم در برخی دیگر از شهرهای ایران در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره) شکل گرفت. 
دریای خونی که حکومت طاغوتی پهلوی در ۱۵ خرداد به راه انداخت، زمینه ساز و منشأ انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ شد و نخستین جرقه‌های سرنگونی رژیم شاهنشاهی را رقم زد. این روز برای همیشه عزای عمومی اعلام شد و  در تقویم جمهوری اسلامی ایران تعطیل رسمی است.
منبع: راهبرد معاصر