عمان؛ دیپلماسی میانجی‌گرایانه و روابط پایدار با ایران

اواخر ماه می و پس از گذشت حدود یک دهه، «هیثم بن طارق» سلطان عمان به تهران سفر کرد. سفر وی در بحبوحه روابط رو به رشد سیاسی و اقتصادی دو کشور و دو روز پس از میانجی‌گری موفقیت‌آمیز این کشور در زمینه مبادله زندانیان میان ایران و بلژیک انجام شد.

سلطان عمان در سفر به ایران با آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران دیدار کرد و درباره برنامه‌های همکاری تجاری و انرژی با یکدیگر گفت‌وگو و رایزنی کردند. وزیران دو کشور برای تقویت فرصت‌های سرمایه‌گذاری چندین توافق‌نامه امضا کردند. دولت عمان روابط مستحکمی با ایران و در میانجی‌گری میان ایران و کشورهای غربی ید طولایی دارد. در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳ عمان میانجی‌گر آزادی چندین زندانی میان آمریکا و ایران بود که به کاهش تنش میان دو طرف کمک و مسیر را برای دستیابی به توافق مهم میان ایران و گروه 1+5 هموار کرد.

علاوه بر این، عمان میزبان بخشی از روند مذاکرات میان ایران و آمریکا بود که به امضای توافق هسته‌ای موسوم به «برجام» منجر شد و ایران در ازای لغو تحریم‌ها، با محدودیت‌های هسته‌ای موافقت کرد. پس از خروج دولت ترامپ از برجام، ایران در اقدامی متقابل و گام‌به‌گام، از میزان تعهدات خود کاست و برنامه هسته‌ای خود را به طور قابل‌توجهی توسعه داد. جو بایدن از زمان انتخابش به سمت رئیس‌جمهور آمریکا (۲۰۲۰) قول داد برای بازگشت به برجام تلاش کند.

با روی کار آمدن دولت آیت‌الله رئیسی، تهران از هرگونه ملاقات مستقیم با آمریکا خودداری کرد. با وجود این، دو طرف وارد چندین دور مذاکرات غیرمستقیم برای رفع تحریم‌ها شدند که از دور نخست مذاکرات در وین (۲۰۲۱) پیشرفت چندانی نداشت. میانجی‌گری عمان در شرایطی انجام می‌شود که بی‌اعتمادی میان ایران و غرب به بالاترین حد خود رسیده است.

اوایل ژوئن مقام‌های ارشد ایران اعلام کردند درباره توافق هسته‌ای و مبادله زندانیان، به وسیله مسقط به مذاکرات غیرمستقیم خود با آمریکا ادامه می‌دهند. دولت بایدن از ایران می‌خواهد چند آمریکایی دوتابعیتی را که به اتهام جاسوسی در تهران بازداشت شدند، آزاد کند. ایران همچنین به دنبال آزادی دهها شهروند خود است که به دلیل دور زدن تحریم‌های آمریکا در این کشور بازداشت شده‌اند.

اگر مبادله زندانیان موفقیت‌آمیز باشد، عمان نقش خود را به عنوان واسطه با نفوذ میان ایران و غرب تقویت خواهد کرد و به بازگرداندن شرایط و زمینه برای توافق جامع‌تر کمک خواهد کرد.

فراتر از ایالات متحده، عمان نیز به عنوان پل ارتباطی مفید میان تهران و همسایگان خلیج فارس عمل کرده است. عمان تا حد زیادی از جانبداری در منازعات پرهیز می‌کند، نقشی که این امکان را نیز فراهم کرده است تا گفت‌وگو میان ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را تسهیل کند و به تنش میان آنها پایان دهد.

وقوع درگیری یمن در سال 2015 نمونه‌ای از این دست است. در آن سال، عمان به عنوان تنها کشور عربی حاشیه خلیج فارس ظاهر شد که از پیوستن به ائتلاف به سرکردگی عربستان برای عقب راندن شبه‌نظامیان حوثی از صنعا خودداری کرد. مسقط با وجود خودداری از پیوستن به ائتلاف، روابط مستحکمی با همه طرف‌های درگیر در مناقشه برقرار کرد. موضع بی‌طرفی مسقط این امکان را به آنها داد تا در میزبانی مذاکرات برای پایان دادن به مناقشه 9 ساله، ازجمله اجرای مسیر میانجی‌گری به موازات تلاش‌های صلح سازمان ملل متحد نقش برجسته‌ای ایفا کند.

عمان همچنین میزبان مذاکرات مستقیم میان حوثی‌ها و عربستان سعودی بوده است؛ زیرا آتش‌بس با حمایت سازمان ملل متحد اکتبر 2022 بدون تمدید پایان یافت. مسقط به تازگی در تنش زدایی روابط میان ایران و عربستان سعودی نقش مهمی ایفا کرد. در ماه آوریل هیئت‌های عربستانی و عمانی برای گفت‌وگو با مقام‌های حوثی به صنعا رفتند و این امید را ایجاد کردند که چرخش جدید منطقه‌ای به سمت کاهش تنش ممکن است راه‌حلی برای یمن به همراه داشته باشد. عمان احتمالاً به ایفای نقش محوری خود به عنوان میانجی در یمن ادامه خواهد داد و فعالانه طرف‌ها را برای پایان دادن به مناقشه سر میز گفت‌وگو خواهد آورد.

عمان و ایران فراتر از دیپلماسی، روابط اقتصادی قوی خود را حفظ کرده‌اند که تا حدی ناشی از منافع مشترک آنهاست. این دو کشور با تنگه هرمز هم‌مرز و برای اطمینان از باقی ماندن گذرگاه ایمن برای کشتی‌هایشان، به شدت به یکدیگر وابسته هستند. دو کشور در زمینه امنیت دریایی و نظامی نیز همکاری دارند. در جولای 2022، دو کشور چندین توافق‌نامه دوجانبه امضا کردند که همکاری نظامی خود را در خلیج عمان افزایش دادند. در اکتبر همان سال تهران اعلام کرد دو طرف مانور مشترک امنیتی دریایی دوجانبه برگزار کردند و به این وسیله همکاری رو به رشد خود را به طور برجسته به نمایش گذاشتند.

در سال‌های اخیر عمان و ایران  برای گسترش روابط تجاری خود اقدامات گسترده‌ای انجام داده‌اند. در ژوئیه 2022 اتاق بازرگانی مشترک ایران و عمان به توافقی میان دو طرف مبنی بر افزایش جریان تجارت غیرنفتی دست یافت. «قیس محمد الیوسف» وزیر بازرگانی، صنعت و توسعه سرمایه‌گذاری عمان نیز در حاشیه دیدار سران دو کشور در ماه می با همتای ایرانی خود دیدار کرد و درباره مسیرهای افزایش فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری با یکدیگر گفت‌وگو و رایزنی کردند.

این دیدار با دو یادداشت تفاهم پایان یافت که در آن قصدشان برای ترویج سرمایه‌گذاری و تقویت توسعه در مناطق اقتصادی و آزاد تجاری بیان شد. طبق گزارش خبرگزاری عمان، وزیران دو کشور توافقنامه‌هایی در زمینه مبادله اطلاعات نفتی و برنامه‌ریزی برای انجام مطالعه مشترک در زمینه پروژه میدان هنگام - باخا امضا کردند. دو کشور پیش‌تر نیز قراردادهای متعددی در زمینه گردشگری، محیط زیست، کشتیرانی دریایی و گمرک امضا کرده بودند.

در ماه می 2022 به نظر می‌آمد احیای این پروژه دور از انتظار نیست، زیرا دو کشور قراردادهایی را در زمینه توسعه دو خط لوله گاز و یک میدان مشترک نفت و گاز امضا کرده بودند. قرار است برنامه‌های آغاز ساخت خط لوله اواخر سال جاری آغاز شود. در صورت توسعه، این خط لوله می‌تواند عمان را به قطب منطقه‌ای توزیع گاز ایران به جهان تبدیل و نقش مهم‌تری برای عمان به‌عنوان بازیگر میانجی‌گر میان تهران، همسایگان خلیج فارس و غرب فراهم کند.

روابط تجاری میان عمان و ایران در مسیر صعودی قرار دارد و در دو سال گذشته نزدیک به 30 درصد رشد کرده و سالانه به 2 میلیارد دلار رسیده است، آن هم در شرایطی که ایران با فشار تحریم‌های بین‌المللی مواجه است. ایران با گسترش همکاری خود با قدرت‌های غیرغربی فراتر از عمان، ازجمله هند که سرمایه‌گذار پیشرو در بندر چابهار است، به تحریم‌های بین‌المللی پاسخ داد.

تکمیل پروژه چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران خواهد بود که مزایای قابل توجهی برای هند فراهم خواهد کرد. این پروژه کشور هند را قادر می‌سازد تا پاکستان را دور بزند و مسیر مستقیم به آسیای مرکزی ایجاد کند. این بندر حضور دریایی تهران را تقویت و هر دو کشور را بیشتر به ابتکار «یک کمربند، یک جاده» چین متصل می‌کند.

این بندر به هدف هر دو کشور برای افزایش روابط تجاری و اقتصادی با قدرت‌های غیرغربی کمک و روابط تجاری ایران و عمان احتمالاً در بلندمدت رشد خواهد کرد؛ زیرا هر دو طرف به دنبال فرصت‌هایی برای توسعه هستند. نفت و گاز ازجمله حوزه‌هایی است که دو کشور به دنبال افزایش همکاری و مایل هستند که امکان توسعه منابع نفت و گاز مشترک خود را در تنگه هرمز، ازجمله میدان هنگام بررسی کنند.

روابط تجاری گسترده مسقط را قادر می‌سازد به نقش میانجی‌گری میان ایران و غرب ادامه دهد و ظرفیت این کشور را در تقویت روابط اقتصادی میان ایران و همسایگان خلیج فارس بالا ببرد. بهبود روابط ایران و عربستان سعودی خبر خوبی برای مسقط است که از فضای کاهش تنش منطقه‌ای سود برد و دیگر به ایجاد موازنه میان هدفش برای پیگیری روابط قوی با ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیازی ندارد. همچنین ممکن است به پیشرفت ملموس در مناطقی منجر شود که عمان به عنوان میانجی میان بازیگران مورد حمایت خلیج فارس و بازیگران تحت حمایت ایران عمل می‌کند.

با توجه به تداوم تنش میان طرف‌ها و به وجود نیامدن هیچ پیشرفتی در زمینه احیای برجام، نقش عمان به عنوان بازیگر میانجی میان ایران و غرب همچنان ضروری و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. گسترش روابط ایران و عمان به نقش میانجی‌گرایانه این کشور در حل اختلافات میان ایران و آمریکا و نقش موازنه بخش مسقط میان تهران و سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس وابسته است.

راهبرد معاصر