راهکار به دولت برای کنترل مصرف بنزین

هشدار درباره افزایش مصرف بنزین در فروردین ماه توسط وزیر نفت جدی گرفته نشد تا اینکه مصرف سوخت به ۱۲۷ میلیون لیتر در یک روز رسید. این عدد در مقایسه با ۲ سال گذشته که ۸۸ میلیون لیتر در روز بود ۳۸ درصد افزایش داشت؛ حال سوالی که ایجاد می‌شود این است؛ چرا به یکباره مصرف بنزین در کشور رکورد زد؟
برای رسیدن به پاسخ این سوال با ناصر رییسی‌فر رئیس کانون جایگاه‌داران سوخت کشور گفتگو کردیم. او معتقد است افزایش مصرف بنزین در سال‌های اخیر، به دلیل مشکلات اقتصادی مردم به حاشیه‌نشینی روی آورده‌اند و همین امر موجب شده مسافت بیشتری را در طول روز طی کنند در نتیجه مصرف بنزین هم افزایش پیدا کرده است.

چرا مصرف بنزین افزایش پیدا کرد؟
وی در ادامه فصل گرما را نیز در افزایش مصرف بنزین دخیل می‌داند و می‌گوید: «به دلیل گرمای هوا، افراد بیشتر از کولر ماشین استفاده می‌کنند به همین دلیل مصرف سوخت بالا می‌رود.»
رییسی‌فر با اشاره به یک تصمیم اتخاذ شده در حوزه بنزین بیان می‌کند: «با جمع‌آوری کارت‌های سوخت از جایگاه‌های بنزین زمان سوخت‌گیری و منتظر ماندن در صف افزایش پیدا کرد. به عبارت دیگر اگر پیش از این زمانی بالغ بر ۲ تا ۵ دقیقه برای سوخت‌گیری نیاز بود حالا باید حدود نیم ساعت زمان صرف شود تا یک خودرو بتواند سوخت‌گیری کند. در این فاصله زمانی که خودرو‌ها روشن هستند هم مصرف سوخت افزایش پیدا می‌کند.»

وی در ادامه خرابی قسمت کارت‌خوان در پمپ بنزین را هم بی‌ارتباط به افزایش مصرف سوخت نمی‌داند و تاکید می‌کند: «بین ۱۰ تا ۵۰ درصد نازل‌ها در پمپ بنزین‌ها به دلیل خرابی قسمت کارت‌خوان غیر قابل استفاده بوده و از مدار خارج شده‌اند، اما متاسفانه از سوی شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی تلاشی برای حل این مشکل صورت نمی‌گیرد.»

رئیس کانون جایگاه‌داران سوخت کشور توضیح می‌دهد: «بنزین یک کالای مصرفی است؛ نه سرمایه‌ای، اما وقتی به مردم نوید می‌دهند که بنزین یک کالای مصرفی است و از حق خودتان استفاده کنید و اگر ۱۵۰ لیتر بنزین داخل کارت خود رامصرف نکنید؛ می‌سوزد، عملا ذهنیت مصرف‌گرایی و سوخت کامل بنزین سهمیه‌ای ایجاد می‌شود. اتفاقی که رخ می‌دهد این است که در روز‌های نخست ماه بخش زیادی از مردم تمام بنزین سهمیه‌ای کارت سوخت‌های شخصی را استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر مردم خود را مقید به مصرف ۱۵۰ لیتر بنزین کرده‌اند در صورتی که سابق بر این کسی به این مساله توجهی نداشت و مردم مصرف متناسب داشتند، اما حالا هم از ۱۵۰ لیتر خود و هم از کارت جایگاه استفاده می‌کنند.»

وی با بیان اینکه تصمیمات غیرکارشناسی علاوه بر افزایش مصرف سوخت، نظم شهر را هم به واسطه کمبود سوخت در جایگاه‌ها و صف‌های طولانی بهم زده، تصریح می‌کند: «در این میان افرادی هستندکه مازاد سوخت دارند و به راحتی کارت‌های سوخت خود را به افراد دیگر واگذار می‌کنند یا سهمیه بنزین یارانه‌ای خود را می‌فروشند به همین دلیل این مساله رانتی را در مصرف بنزین ایجاد کرده است.»

مشکلات ناشی از افزایش مصرف بنزین
این در حالیست که بررسی روند تولید و مصرف بنزین در کشور نشان می‌دهد وزارت نفت در دولت سیزدهم پس از عبور از بحران گاز در زمستان سال ۱۴۰۱، با یک بحران جدید به نام «تراز منفی بنزین» مواجه شده است. به عبارت دیگر مصرف بنزین داخل کشور از مجموع تولید پالایشگاه‌ها پیشی گرفته و ایران در آستانه خروج از جمع صادرکنندگان بنزین و بازگشت به عصر واردات بنزین قرار گرفته است. در صورتی که بهره‌برداری از سه فاز پالایشگاه ستاره خلیج فارس، اصلاح قیمت بنزین در آبان‌ماه ۱۳۹۸ و شیوع کرونا در کشور موجب شد که تراز بنزین ایران برای نخستین بار در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ مثبت شود و بدین ترتیب در اوج تحریم‌های نفتی، ایران وارد باشگاه صادرکنندگان بنزین و فرآورده‌های نفتی شود.
اما حالا با افزایش مصرف بنزین و ثبت رکورد ۱۲۷ میلیون لیتر در یک روز، مجدد مجبور به واردات بنزین خواهیم بود. این موضوع نه تنها درآمد‌های صادراتی بنزین را به صفر می‌رساند بلکه منجر به ارزبری نیز خواهد شد.

در این‌باره رمضانعلی سنگدوینی عضو کمیسیون انرژی مجلس هشدار می‌دهد: «اکنون متوسط مصرف بنزین در کشور به بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر در روز رسیده است و حتی در روز‌هایی از ایام نوروز به ۱۴۲ میلیون لیتر هم رسید که لازم باید برای کنترل این ارقام تدابیری اندیشیده شود. اگر رشد مصرف بنزین به همین شیوه کنونی ادامه داشته باشد غیر قابل کنترل شده و قطعا برای تامین نیاز حمل و نقل باید واردات داشته باشیم.»
نکته مهم، اما اینجاست که از سال ۹۹ پیش‌بینی می‌شد که متوسط مصرف بنزین در سال ۱۴۰۰ به روزانه ۹۵ تا ۱۰۰ میلیون لیتر برسد؛ و این هشدار در آن زمان گویای این است که عملا سهمیه‌بندی بنزین در آبان ۱۳۹۸ هم نتوانست جلوی رشد مصرف مورد انتظار بنزین را بگیرد.

راهکار چیست؟
در گفتگویی که با ناصر رییسی‌فر داشتیم نکته‌ای را یادآور شد و گفت: «برای حل این مساله و کاهش مصرف، ابتدا باید قیمت بنزین به نرخ واقعی نزدیک و مازاد آن در زیرساخت‌ها هزینه شود. نکته مهم دیگر اعتمادسازی میان مردم است. متاسفانه مردم به سیستم شرکت نفت اعتماد ندارند. برای عدم اعتماد مردم مثالی را ذکر می‌کنم. بنده سیستم جمع‌آوری بخارات را به طور کامل در جایگاه خود اجرا کردم که افراد آن را روی پمپ وکیوم می‌کنند و روی اتومات که بگذارند باک پر می‌شود و بخارات هم وارد مخزن و سپس به پالایشگاه منتقل می‌شود، اما بار‌ها شاهد بوده‌ام که افراد از این کار امتناع می‌کنند و می‌گویند اعتماد نداریم ممکن است هوا داخل باک شود.»

اما در ادامه یک پژوهش انجام شده در پائیز سال ۱۴۰۱ توسط محمدرضا شهبازی و همکاران که به بررسی تاثیر متغیر‌های قیمت واقعی بنزین، متوسط درآمد واقعی خانوار و کارایی موتور خودرو‌ها در قالب یک مدل اقتصـادسنجی در ایران طی دوره ٩٥ -١٣٦٦ می‌پردازد؛ می‌گوید: «منظور از بهینه‌سازی مصرف انرژی، انتخاب الگو‌ها و اتخاذ روش‌ها و سیاست‌هایی در مصرف درست انرژی است که از نقطه نظر اقتصاد ملی مطلوب باشد و استمرار وجود و دوام انرژی و ادامه حیات و حرکت را تضمین کند؛ بنابراین توجه به بهینه‌سازی مصرف سوخت شامل سیاست‌های غیرقیمتی و قیمتی می‌تواند افزون بر کاهش هزینه‌های تولید ناشی از کاهش سوخت و ایجاد اشتغال، به افزایش درآمد صادراتی و توسعه پایدار کمک قابل توجهی کند.

مصرف بهینه حامل‌های سوختی همواره به عنوان مساله‌ای مهم در سیاست‌گذاری بخش سوخت و حمل و نقل برای دولت‌ها مطرح بوده و همواره تلاش شده است تا از طریق برخی سیاسـت‌هـا ماننـد اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، سهمیه‌بندی و بهبود کیفیت خودروها، الگوی مصرف عموم را به سمت مصرف بهینه رهنمون ساخت.»

اما این همه ماجرا نیست. بلکه کنترل مصرف سوخت در کشور نیازمند این است که تصمیمات جدیدی توسط دولت اتخاذ و به طور کامل در کشور پیاده شود. به عنوان مثال طبق ادعای خودروسازان سالانه حدود یک میلیون خودرو تولید می‌شود و قرار است تیراژ تولید امسال به یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه خودرو برسد. این در حالی است که تقریباً به ازای عرضه این خودروها، هیچ خودرویی اسقاط نمی‌شود و در حال حاضر حدود شش میلیون خودروی فرسوده در کشور در حال تردد هستند. در صورتی که اگر به ازای این خودروها، محصولات جدید وارد بازار می‌شدند، حداقل روزانه صرفه‌جویی ۳۳ میلیون لیتری در مصرف بنزین اتفاق می‌افتاد؛ بنابراین توجه به خودرو‌های فرسوده و اسقاط آن‌ها نکته مهمی است که هرچند از گذشته دولتمردان به لزوم اجرای طرح جایگزینی خودرو‌های نو با فرسوده اشاره کرده‌اند، اما این طرح هیچگاه به طور کامل در کشور عملی نشده است. از سوی دیگر گرانی حمل و نقل عمومی و بلیط هواپیما و قطار هم به افزایش مصرف بنزین دامن زده است. به عبارت دیگر دولت به مجموعه‌ای از تصمیمات نیاز دارد تا بتواند مصرف سوخت در کشور را کنترل کند و بار دیگر ایران را به باشگاه صادرکنندگان بنزین برساند.