هرچند می‌توان مسئله شیوع بیماری کرونا و آثار و تبعات آن را از زوایای مختلف بررسی و تحلیل کرد، ولی نحوه برخورد کشورها و مقامات آنها برای مهار این ویروس می‌تواند آموزنده باشد.

اکنون که مردم دنیا، جهان‌گیری کرونا را تجربه کرده‌اند، این امر روشن شده که آنان باید به نظر متخصصان گوش فرامی‌دادند. اما این موضوع دقیقا آن چیزی نبود که اتفاق افتاد. البته برخی از کشورها به ویژه کشورهای آسیای شرقی نظرات علمی صاحب‌نظران را به گونه‌ای شایسته ارج نهادند. پاسخ بی عیب و نقص تایوان به جهان‌گیری کرونا که توسط معاون رئیس‌جمهور آن کشور که متخصص اپیدمیولوژی فارغ‌التحصیل دانشگاه جان هاپکینز است و قبلا هم تایوان را در شیوع بیماری سارس به عنوان وزیر بهداشت به خوبی هدایت کرد، نمونه‌ای از این احترام به اقتدار علم در آسیای شرقی است.

در سوی دیگر دنیا و در قاره اروپا، نخست‌وزیر یونان هنگامی که از او سؤال شد دلیل موفقیت او در مقابله با شیوع ویروس کرونا چه بوده است، پاسخ داد: به نظر متخصصان گوش دادیم.

آلمان نیز با بهره‌مندی از سبک و سیاق خردورزانه آنگلا مرکل، رویکردی علمی و هوشیارانه و مبتنی بر واقعیت را در مقابله با کووید برگزید و توانست عملکردی موفق را در کارنامه مدیریتی خود به ثبت برساند.

اما کشورهایی نیز وجود داشتند که دولتمردان توصیه‌های متخصصان پزشکی را زیر سؤال برده و در بعضی از موارد از رعایت آنها خودداری می‌کردند. در مکزیک آندرس مانوئل لوپز اوبرادور رئیس‌جمهور این کشور مردم را به بیرون‌آمدن از خانه‌ها، شرکت در تجمعات، دست‌دادن و در آغوش گرفتن یکدیگر تشویق می‌کرد، این امور درست در تضاد با توصیه‌های مقامات بهداشتی عمومی کشور بود. لوپز اوبرادور از مکزیکی‌ها خواست که به زندگی عادی خود ادامه داده و خوشحال و خوش‌بین باشند، گویی تفکر مثبت می‌تواند ویروس را شکست دهد.

فرید زکریا در کتاب «ده درس برای جهان پس از کرونا» یادآور می‌شود که در مارس 2016 هنگامی که دونالد ترامپ نامزدی خود برای ریاست‌جمهوری آمریکا را اعلام کرد از او این سؤال شد که با کدام کارشناسان سیاست خارجی مشورت می‌کند؟ او پاسخ داد: من با خودم، فرد شماره یک، مشورت می‌کنم چون مغز بسیار خوبی دارم. او خاطرنشان کرد مشاور اصلی من، خودم هستم و غریزه ذاتی خوبی برای جمیع امور دارم. او بعدا توضیح داد که چرا به متخصصان اعتماد ندارد. او گفت: متخصصان وحشتناک هستند، به این اوضاع آشفته‌ای که متخصصان ایجاد کرده‌اند، نگاه کنید؛ افتضاح است. پس از ظهور علائم کرونا در ایالات متحده، دونالد ترامپ به حامیان جنبش‌های راست افراطی اعلام کرد که به نظر او ایالت‌های دموکرات از استبداد آشکار فرمانداران دموکرات خود در رنج و عذاب هستند. او ماه‌ها از استفاده ماسک در جلسات و در اجتماعات خودداری می‌کرد و این مطلب را القا می‌کرد که زدن ماسک کار لیبرال‌های ضعیف است. او نسخه‌های مشکوک پزشکی خود را تجویز می‌کرد که مقامات بهداشتی عمومی دولت ایالات متحده با اکثر آنها مخالف بودند. ترامپ از هیدروکسی کلروکین که داروی مالاریاست به عنوان یک تغییردهنده بازی نام برد و در ماه می‌ 2020 اعلام کرد که بیش از یک هفته است که شخصا آن را مصرف می‌کند. در حالی که کارشناسان هشدار داده بودند مصرف این دارو می‌تواند کشنده باشد. او درباره این دارو چنین گفت: من از بابت مصرف این دارو احساس خوبی دارم، این تمام چیزی است که می‌خواهم بگویم، فقط یک احساس خوب. می‌دانید که من یک انسان باهوش هستم.

آمریکا با بیش از یک میلیون کشته بیشترین تعداد تلفات را در میان کشورهای جهان به نام خود ثبت کرد. کرونا با تمام رعب و وحشتی که ایجاد کرد و در کنار تلفات بی‌شمار و زیان‌ها و خسارت‌هایی که برای جهانیان به همراه داشت درس‌ها و عبرت‌هایی را نیز به جا گذاشت. کشورهایی توانستند از تونل وحشت کرونا با خسارت و صدمات کمتری عبور کنند که مسئولان و مقامات آنها پیوندی محکم با متخصصان و کارشناسان برقرار کردند. دولتمردانی که توصیه‌های صاحب‌نظران را ارج نهادند، توانستند به گونه‌ای شایسته‌تر بر مصائب کرونا غلبه کنند. توجه به توصیه‌های صاحبان خرد و متخصصین امور می‌تواند راهگشای مشکلات و تنگناهای مختلف باشد.

هر فرد در زندگی روزمره خود با مشکلات متعددی مواجه می‌شود. شخصی که مبتلا به بیماری می‌شود می‌تواند یا خوددرمانی کند ‌یا از توصیه های پزشک استفاده کند. افراد به طور مستمر به دانش متخصصان در امور متعدد (مانند مکانیک، برق‌کار، مهندس، وکیل، پزشک و...) نیازمندند. بهره‌مندی از دانش نخبگان، مسیر را برای فائق‌آمدن بر مشکلات فراهم می‌کند. در سطح جهانی، کشورهایی توانسته‌اند مسیر پیشرفت و توسعه را بپیمایند که پیوند مستحکمی میان دولتمردان و متخصصان ایجاد کرده‌اند.

اقتصاد ایران سال‌هاست با مشکلات متعددی عجین و آمیخته شده است. کسری بودجه مزمن، تورم‌های بالای تثبیت‌شده، جهش‌های مداوم نرخ ارز، ناترازی ماندگار سیستم بانکی، گسترش فعالیت‌های سوداگرانه و غیرمولد، قیمت‌گذاری دستوری و تکلیفی از سوی دولت، دخالت بیش از حد دولت در اقتصاد و تنگ‌شدن عرصه فعالیت برای بخش خصوصی و... از مصادیق شرایط نابسامان اقتصاد ایران است. بی‌شک دولت‌ها، نقش اصلی و تعیین‌کننده در تصمیمات اقتصادی را ایفا می‌کنند. سیاست‌های پولی، ارزی و سیاست‌های مالی دولت آثار قابل ملاحظه‌ای بر بدنه اقتصاد می‌گذارد. به عبارتی سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران اقتصادی در خط مقدم جبهه اقتصادی قرار دارند. آنها به عنوان فرماندهان اقتصادی شناخته می‌شوند و سایر فعالان اقتصادی از تصمیمات آنها تبعیت می‌کنند. فرمانده موفق فردی است که در مواقع بحرانی، تصمیمات شایسته و بجا اخذ کند. گرفتن تصمیمات مفید و سودمند نیازمند تبادل نظر و مشورت با سایر متخصصان و کارشناسان است. طی سال‌های گذشته غالب تصمیمات اقتصادی به دور از فضای کارشناسی و بدون تعامل با نخبگان این حوزه گرفته شده است. هر دولتی که در رأس امور قرار می‌گیرد تنها با نخبگان اقتصادی معاشرت می‌کند که صرفا از نظر دیدگاه سیاسی با آن دولت وجه اشتراک داشته باشند. فضای اقتصادی ایران به شدت تابعی از فضای سیاسی است. حال این خطر وجود دارد که هر میزان فضای سیاسی انحصاری‌تر و غیرمنعطف‌تر شود، به تبع آن ساختار اقتصادی نیز غیرمولدتر و ناکارآمدتر شود. کنارگذاشتن جانبداری‌های حزبی و سیاسی و گشودن درهای بسته به روی افکار و اندیشه‌های خلاق و سودمند می‌تواند دستاوردهای درخور به ارمغان بیاورد.

سخن آخر اینکه تصمیمات ما در بسیاری از حوزه‌ها، زمانی مثمرثمر خواهد بود که در ارتباط با متخصصان امور گرفته شده باشد. پیوند میان تصمیم‌گیران و صاحب‌نظران امری حیاتی در پیشبرد موفق امور است. هرچند نظر صاحبان ایده مخالف با تصمیم‌گیران باشد. داشتن محیطی ایدئال که در آن تصمیمات اقتصادی در تعامل و تبادل نظر با اندیشمندان و فعالان اقتصادی گرفته شود، نیازمند ساختار اقتصادی منعطف، غیرانحصاری و رقابتی است. به گفته داگلاس نورث، برنده جایزه نوبل اقتصاد، از آنجایی که ساختارهای اقتصادی، منشعب از ساختارهای سیاسی است، بنابراین وجود ساختارهای سیاسی فراگیر، چندوجهی و رقابتی، لازمه خلق سازمان‌های اقتصادی، غیرانحصاری، مولد و خلاق است.

حمله به شرق رفح آغاز شده است و مصادیق جنایت و نسل کشی رژیم منفور و نامشروع صهیونیستی روز به روز بیشتر به چشم می آید. تکلیف کابینه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی در آوردگاه مشخص است؛ تعمیم جنگ به رفح را تنها راه بقای حداقلی خود در مسند قدرت در تل آویو قلمداد می کنند و با وجود هشدارهای صریح برخی راهبردنویسان غربی و صهیونیستی، دامنه حماقت خود را در جنگ غزه گسترش داده اند.
آنچه قصد داریم روی آن متمرکز شویم، ناظر بر بازی اصلی ترین حامی جنگ غزه، یعنی آمریکاست. بدون شک در تحلیل این رویکرد، باید از گزاره های کلیشه ای مانند اختلاف نظر جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا و نتانیاهو در اداره جنگ عبور کرد و بر روی راهبردی کلان در کاخ سفید متمرکز شد؛ «خلق گزینه سوم درقبال بحران های خودساخته».
غرب بحران ها را با هدف افزایش دامنه مداخله گرایی و هژمونی خودخوانده اش در نظام بین الملل خلق می کند، اما در بسیاری موارد به اهداف کلان، میان مدت و کوتاه مدتش در چرخه تعریف شده اتاق های فکر امنیتی -نظامی آمریکا دست نمی یابد. این قاعده در زمینه جنگ غزه نیز صدق می کند. مطابق محاسبات مورد تأیید پنتاگون و سنتکام، طول عمر جنگ غزه (با در نظر گرفتن نابودی حماس و آزادی اسیران صهیونیست بدون آتش بس) دو ماه بود و وفق همین نقشه راه، آمریکا حمایت مطلق نظامی، میدانی، سیاسی و تبلیغاتی از نسل کشی خونین را در دستور کار قرار داد.
اکنون بیش از هفت ماه از جنگ غزه سپری شده و هیچ یک از اهداف اعلام شده و حتی نهان دشمنان در فلسطین محقق نشده است. فراتر از آن، صهیونیسم ستیزی در جهان روز به روز مصادیق عینی تری می یابد. در چنین وضعیتی آمریکا به سراغ پلان B  یا به عبارت بهتر، راهبرد جایگزین خود رفته است که «خلق گزینه سوم» نام دارد.در این راهبرد غرب اصل بحران را ایجاد می کند و به دنبالش دو گزینه پیروزی و شکست به صورت خودکار خلق خواهند شد. با محقق نشدن پیروزی، غرب برای جلوگیری از شکست دست به خلق گزینه سوم می زند. 
در جنگ غزه، آمریکا دقیقاً همانند رژیم اشغالگر قدس به دنبال شکست مطلق حماس و تحقق اهداف اعلام شده از سوی نتانیاهو بود، اما پس از محقق نشدن این گزینه، گزینه سوم با عنوان «انعقاد آتش بس موقت» با هدف تنفس به صهیونیست ها را خلق کرد.
کاخ سفید پس از خلق این گزینه، بر روی قاهره و دوحه فشار زیادی وارد کرد تا سران حماس را بابت پذیرش مجاب کند. با وجود این، مقاومت اسلامی فلسطین دست واشنگتن و تل آویو را در مذاکرات خواند و زیر بار چنین گزینه ای نرفت. در نگاهی واقع گرایانه، می توان گفت حماس راهبرد خلق گزینه سوم از سوی غرب را در مذاکرات قاهره هدف قرار داد. اکنون آمریکا و صهیونیست ها باید میان آتش بس دائمی و خروج از غزه و بالا رفتن هزینه های شکست در جنگ گزینه ای انتخاب کنند؛ جایی برای خلق گزینه جایگزین دیگر وجود ندارد.

 

غافلگیری آرتیست!

حنیف غفاری

ولودیمیر زلنسکی هولناک‌ترین لحظات ممکن را در جنگ اوکراین تجربه می‌کند. پیشروی غافلگیر‌کننده روس‌ها در منطقه خارکیف، قدرت مانور آنها را در جبهه‌های شرق نبرد افزایش داده و در مقابل، ناتو، آمریکا و اوکراین را در موقعیتی متزلزل و پرریسک قرار داده است. سال 2023 میلادی، قبل از اجرایی شدن ضدحمله اوکراینی‌ها، اعضای ارشد ناتو متفق‌القول بودند که موازنه قدرت در منطقه دونباس به سود کی‌یف تغییر خواهد کرد اما پس از مدتی اندک، این خوش‌بینی جای خود را به هشدار داد! کار به جایی رسید که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا به زلنسکی درباره عواقب و تبعات شکست در ضدحمله علیه روس‌ها هشدار داد. این اتفاق در نهایت رخ داد. طی ماه‌های اخیر، علاوه بر ده‌ها شهرک و هدف راهبردی در خارکیف، ۲ شهر آودیوکا و باخموت نیز به تصرف روس‌ها درآمده است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه قدرت تحلیلی - عملیاتی ژنرال‌های ارشد خود در میدان نبرد را بخوبی در مسیر پیشرفت‌های جنگی اخیر به کار گرفته و حتی با تغییر وزیر دفاع خود، به نوعی زمین بازی را برای اوکراینی‌ها در شرق این کشور ناامن‌تر ساخت. صورت‌مساله مشخص است: زلنسکی در میدان نبرد غافلگیر شده است. بخشی از این غافلگیری، معطوف به پیشروی روسیه در شرق اوکراین و بخش دیگری از آن، مربوط به رویکرد زیگزاگی و ابزارگرایانه ناتو و غرب نسبت به کی‌یف است. بخش اول معادله مشخص است؛ سرعت پیشروی روسیه در میدان به‌مراتب فراتر از حد تصور ناتو و اوکراین بوده و همین مساله، قطعا بر چینش میز مذاکرات آتی احتمالی صلح به سود اهداف مسکو تاثیرگذار خواهد بود. قطعا روس‌ها از مزیت‌های میدانی خود در میدان مذاکره با کی‌یف و ناتو استفاده خواهند کرد. کاخ کرملین دیگر به ۲ تضمین حداقلی اوکراین در مذاکرات یعنی الحاق کریمه به خاک روسیه و عدم عضویت در پیمان آتلانتیک شمالی اکتفا نخواهد کرد و درخواست الحاق یا خودمختاری بخش‌های دیگری از شرق اوکراین را نیز در مذاکرات مطرح خواهد کرد. فراتر از آن، روس‌ها از اوکراین خواهند خواست تضمینی فراتر از عدم عضویت در ناتو ارائه کرده و به بازیگری بی‌طرف در قبال هر گونه بحرانی در نظام بین‌الملل (بویژه محیط پیرامونی روسیه) تبدیل شود. اما غافلگیری دوم زلنسکی مربوط به نوع رفتار آتلانتیکی‌هاست. سیگنال‌های متناقضی که از سوی آمریکا، انگلیس، لهستان و دیگر اعضای پیمان آتلانتیک شمالی به اوکراین مخابره می‌شود، حکایت از آینده سختی است که در انتظار رئیس‌جمهور ساده‌لوح اوکراین قرار دارد. در حالی که کنگره آمریکا ارائه بسته کمک‌های گسترده تسلیحاتی به طرف اوکراینی را تصویب کرده و «ینس استولتنبرگ» دبیرکل ناتو از عزم کامل خود و همراهانش برای حمایت از اوکراین در جنگ با روسیه خبر می‌دهد، مقامات آلمانی اصرار زیادی دارند که از دوران پساجنگ و بازسازی اوکراین سخن بگویند! جوزپ بورل، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی نیز رویکرد مشابهی دارد. او در عرصه دیپلماسی پنهان بارها سیگنال مذاکره با روسیه را درباره نحوه پایان دادن به جنگ اوکراین مخابره کرده و در این معادله، هر چیزی به جز حاکمیت و سرزمین اوکراین برایش اصالت و موضوعیت داشته است!

آقای کمدین بازی را بسیار بدتر از حد تصورش باخته است! نه‌تنها خبری از عضویت اوکراین در ناتو یا اتحادیه اروپایی نیست، بلکه وی باید درباره حدود و ثغور سرزمین‌هایی که باید به روسیه الحاق یا خودمختاری آنها را اعلام کند، بزودی وارد جدالی سخت با حامیان غربی خود شود. او چاره‌ای جز پذیرش دستور و تصمیم نهایی  بازیگرانی که سال‌ها به وی وعده عضویت قطعی در پیمان آتلانتیک شمالی و اتحادیه اروپایی را داده بودند ندارد. این انتخابی است که خود زلنسکی در ماه‌های منتهی به جنگ اوکراین انجام داد: تصور ایجاد منطقه پرواز ممنوع از سوی ناتو بر فراز کی‌یف و تحریم 100 درصدی انرژی روسیه توسط اروپاییان، رویای تبدیل شدن به یک قهرمان جنگ را برای وی پررنگ ساخته بود؛ رویایی که وی عضویت رسمی در باشگاه‌های نظامی - امنیتی غرب را تنها یکی از خروجی‌های آن قلمداد می‌کرد. امروز رئیس‌جمهور شکست‌خورده اوکراین چیزی برای دفاع ندارد. وی بازی را نه‌تنها در متن جنگ، بلکه در فرامتن آن نیز از دست داده است. زلنسکی از اینکه به مهره‌ای برای معامله غرب با روسیه بر سر جنگ اوکراین تبدیل شود بسیار نگران است، زیرا آمریکا و اروپا آماده هستند در همین نفس‌های آخر، مهره خود را برای جلوگیری از تشدید شکست خود در برابر روس‌ها قربانی کنند. این اقتضای طبیعت آمریکا و ناتو است و حداقل زلنسکی نباید از آن گله‌مند باشد. بهتر بود رئیس‌جمهور اوکراین قبل از اعتماد صددرصدی به وعده‌های غرب، صرفا یک بار تاریخ روابط بین‌الملل و نحوه معامله آمریکا و اروپا با مهره‌های‌شان را مرور می‌کرد. اینگونه لااقل وی برای بازی در پرده آخر جنگ اوکراین آمادگی بیشتری داشت.