بمب ساعتی سالمندی

«هرم جمعیتی» یا هرم سنی، نموداری است که ساختار سنی یک جمعیت خاص را نشان می‌دهد. با نگاهی به هرم جمعیتی کشورمان درمی‌یابیم که ترکیب جمعیت ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان، جوان است و این امر از جنبه‌های گوناگون فرصتی استثنایی و استراتژیک برای کشورمان به شمار می‌آید؛ چرا که جمعیت جوان کشور می‌تواند به مثابه نیرویی محرک برای رشد و توسعه اقتصادی عمل کند و با تقویت بنیان‌های اجتماعی و فرهنگی، کشور را در مسیر پیشرفت و تعالی قرار دهد. این فرصت ویژه جمعیتی، که به اصطلاح «پنجره جمعیتی» نامیده می‌شود، به کشورمان امکان می‌دهد تا با سیاست‌گذاری مناسب و برنامه‌ریزی راهبردی از این فرصت بهره‌برداری و به‌سوی توسعه پایدار حرکت کند. در مقابل بی‌توجهی به این مسئله و نبود برنامه‌ریزی مناسب، ممکن است منجر به بروز چالش‌هایی، از جمله پیری جمعیت در آینده نزدیک شود که اثرات مخربی بر اقتصاد، اجتماع و امنیت ملی کشور خواهد داشت؛ از این رو ضروری است برای مدیریت ترکیب جمعیتی کشور و جوان‌سازی آن برنامه‌ریزی راهبردی شود و اهمیت این موضوع برای توسعه پایدار و امنیت ملی کشور با دقت بیشتر مورد واکاوی  قرار گیرد.
به همین منظور و با توجه و تأمل در هرم جمعیتی کشورمان، می‌توان مشاهده کرد که جمعیت جوان کشور بخش قابل ‌توجهی از کل جمعیت را تشکیل می‌دهد. این موضوع به معنای وجود نیروی کار فعال و پویاست که می‌تواند به منزله یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه کشور مدنظر قرار گیرد. دقت کنیم که ایران عزیزمان در حال حاضر در مرحله‌ای قرار دارد که بیشترین حجم از جمعیت جوان یا به عبارتی تورم جوانی جمعیت را در طول تاریخ خود تجربه می‌کند و این فرصت بی‌نظیری است که می‌تواند به توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور منجر شود؛ البته به شرط اینکه برای این مهم برنامه‌ریزی مناسبی صورت پذیرد. 
دقت کنیم که بنا بر تجربیات جهانی، اگر این جمعیت بزرگ جوانان بدون برنامه‌ریزی مناسب در حوزه تأمین کار و معیشت رها شود، می‌تواند به تولید تهدیدات و مشکلات زیادی برای کشورمان منجر شود که اولین آنها تولید تصاعدی نارضایتی اجتماعی است که در مواجهه با رخدادهای انفجاری، مانند آنچه در پاییز 1401 با آن مواجه شدیم، می‌تواند امنیت ملی کشورمان را به مخاطره انداخته و هزینه‌های مادی و انسانی بسیاری را به کشور تحمیل کند.
متأسفانه، کاهش میزان زاد و ولد در سال‌های اخیر نشان‌دهنده این موضوع است که در صورت نداشتن مدیریت صحیح جمعیت کشور، در دهه‌های پیش رو، کشور با چالش‌های اساسی در حوزه تأمین جمعیت جوان و پویا روبه‌رو خواهد شد. به همین دلیل، سیاست‌گذاری‌ و برنامه‌ریزی راهبردی برای استفاده از این فرصت و جلوگیری از بحران‌های احتمالی آینده در رابطه با کاهش جمعیت جوان، ضروری است.
در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی که ایران امروز با آن روبه‌روست، روند خطرناک پیری جمعیت یا به عبارت بهتر فرسودگی جمعیت در آینده نزدیک است. اگرچه اکنون جمعیت جوانان کشورمان قابل توجه است، اما با کاهش میزان زاد و ولد و افزایش تعداد سالمندان، کشور به مرور دچار تحلیل ظرفیت‌های انسانی شده و در پی آن با مشکلاتی جدی در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی مواجه خواهد شد. پیری جمعیت می‌تواند به کاهش نیروی کار فعال منجر شود که این امر خود سبب کاهش تولید ناخالص داخلی و کاهش رشد اقتصادی خواهد شد. کاهش نیروی کار فعال همچنین می‌تواند به افزایش بار مالی دولت برای تأمین خدمات اجتماعی و بهداشتی برای جمعیت سالمند منجر شود. این امر به نوبه خود فشار مالی قابل توجه و شاید کمرشکنی را بر دولت‌های آینده کشور وارد خواهد کرد و ممکن است به افزایش بدهی عمومی و کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های ضروری دیگر منجر شود که نتیجه مستقیم آن تولید نارضایتی اجتماعی و در ادامه حتی خشونت سیاسی خواهد بود.
برای مقابله با چالش‌های پیش‌ روی جمعیت و بهره‌برداری بهینه از فرصت‌های گرانبهای جمعیتی امروز کشور، برنامه‌ریزی راهبردی در سطح ملی ضروری است. یکی از اهداف اصلی این برنامه‌ریزی باید افزایش نرخ زاد و ولد از طریق همراه‌سازی آحاد ملت، به ویژه زوجین جوان با سیاست‌های جمعیتی کشور باشد. این امر صرفاً با شعار و تبلیغات ممکن نمی‌شود و باید دولت‌ها از طریق ابلاغ و اجرای سیاست‌های حمایتی قابل توجه به ویژه در عرصه‌هایی کیفیت‌بخشی معیشت و مسکن زمینه تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری را فراهم کنند. به عبارت بهتر، دولت باید با ارائه تسهیلات و مشوق‌های گوناگون، خانواده‌ها را به داشتن فرزندان بیشتر تشویق کند و نگرانی‌های مالی و اجتماعی مربوط به پرورش کودکان را کاهش دهد. برای نمونه، ابلاغ برنامه‌های حمایتی از مادران شاغل، مانند ارائه مرخصی زایمان با حقوق و امکان دورکاری، می‌تواند انبوه مادران شاغل را به فرزندآوری تشویق و ترغیب کند.
 در کنار تشویق به فرزند‌آوری بهبود نظام آموزشی و مهارتی کشور و کیفی‌سازی آموزش‌های ارائه شده به نسل جوان نیز باید برای استفاده بهینه از جمعیت جوان کشور مورد توجه قرار گیرد. سرمایه‌گذاری در عرصه آموزش و توسعه مهارت‌های کارآفرینانه جوانان می‌تواند به آماده‌سازی آنها برای ورود به بازار کار کمک کند و  موجب بهره‌مندی بیشتر کشور از توانمندی‌های آنان شود. نظام آموزشی باید به گونه‌ای تنظیم شود که جوانان را برای مواجهه با نیازهای بازار کار و تغییرات تکنولوژیکی آماده کند. ارائه آموزش‌های مهارتی و تخصصی در کنار آموزش‌های نظری به افزایش قابلیت اشتغال جوانان و کاهش میزان بیکاری و افزایش تمایل به ازدواج و فرزندآوری کمک شایانی می‌کند.
افزون بر آنچه بیان شد جذب نیروی کار مهاجر از کشورهای دیگر نیز می‌تواند راهکاری برای جبران کاهش نرخ زاد و ولد و افزایش نیروی کار فعال باشد. این امر نیازمند سیاست‌های مهاجرتی مناسبی است که تضمین‌کننده تعادل جمعیتی و فرهنگی در کشور باشد. جذب نیروی کار مهاجر به تنوع‌بخشی به نیروی کار و افزایش توان رقابتی کشور کمک خواهد کرد. با این حال، سیاست‌های مهاجرتی با استفاده از تجربیات موفق جهانی باید به گونه‌ای طراحی شوند که از بروز مشکلات اجتماعی و فرهنگی جلوگیری شود.
با عنایت به آنچه بیان شد جوان‌سازی جمعیت و مدیریت صحیح ترکیب سنی، نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر امنیت ملی نیز اهمیت دارد. با کاهش نرخ زاد و ولد و افزایش سالمندان، تهدیدات امنیتی از جمله کاهش توان دفاعی و افزایش فشار اقتصادی بر دولت به وجود می‌آید. بنابراین، برنامه‌ریزی راهبردی برای جوان‌سازی جمعیت باید به منزله یکی از اولویت‌های امنیت ملی مورد توجه قرار گیرد. افزون بر این، دستیابی به توسعه پایدار بدون توجه به ساختار جمعیتی امکان‌پذیر نیست و نخواهد بود؛ زیرا جوانان آموزش‌دیده نیروی محرکه اصلی برای نوآوری و پیشرفت هستند.
از سوی دیگر، ساختار جمعیتی جوان و پایدار وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور را بهبود خواهد بخشید و به کاهش فقر و نابرابری‌های اجتماعی منجر خواهد شد. جوان‌سازی جمعیت موجب افزایش توان رقابتی کشور در عرصه بین‌المللی می‌شود و ایران را در مسیر توسعه پایدار قرار می‌دهد. همچنین، برنامه‌ریزی جمعیتی مؤثر به افزایش امنیت غذایی و انرژی کشور کمک می‌کند و مانع بروز بحران‌های احتمالی در این زمینه‌ها می‌شود.
برای جوان‌سازی جمعیت و بهره‌برداری از پنجره جمعیتی، مجموعه‌ای از راهکارهای عملی باید مورد توجه قرار گیرد. در این زمینه یکی از راهکارهای مهم، اصلاح سیاست‌های حمایتی از خانواده‌ها و افزایش تسهیلات مالی و اجتماعی برای زوج‌های جوان است. این سیاست‌ها شامل ارائه وام‌های بدون بهره برای ازدواج و خرید مسکن، کاهش هزینه‌های تحصیل و پرورش فرزندان و ایجاد امکانات رفاهی برای خانواده‌ها می‌شود. ارائه خدمات بهداشتی و درمانی با کیفیت برای مادران و کودکان نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. در کنار این اقدامات، باید به آموزش و فرهنگ‌سازی درباره اهمیت جوان‌سازی جمعیت و تأثیرات مثبت آن بر توسعه کشور توجه ویژه‌ای شود. افزایش آگاهی عمومی درباره نقش خانواده در جامعه و ایجاد تغییرات مثبت در نگرش‌ها و ارزش‌های فرهنگی موجب تشویق افراد به تشکیل خانواده و افزایش نرخ زاد و ولد می‌شود. بدون شک، رسانه‌ها و نظام آموزشی نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش‌ عمومی به فرزند‌آوری ایفا می‌کنند.
همانگونه که گفته شد ترکیب جمعیتی ایران در حال حاضر فرصتی بی‌نظیر برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور فراهم کرده است؛ اما این فرصت با چالش‌های جدی همراه است و دولت چهاردهم باید از ابتدای شروع حرکت خود برای رفع چالش‌های این حوزه و ارزیابی و اصلاح سیاست‌های ضعیف و ناکارآمد جمعیتی که تاکنون در جریان بوده است، اقدام مناسبی انجام دهد.