تجربه‌های موفق!

پیری جمعیت، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های قرن بیست‌ویکم، بسیاری از کشور‌های جهان را با کاهش نیروی کار، فشار بر سیستم‌های بازنشستگی و افزایش هزینه‌های بهداشتی مواجه کرده است. کاهش میزان زادوولد و افزایش امید به زندگی، به‌ویژه در کشور‌های توسعه‌یافته، سبب شده تا میانگین سنی جمعیت افزایش یابد. طبق پیش‌بینی سازمان ملل، تا سال ۲۰۵۰، جمعیت افراد بالای ۶۰ سال به ۱/۲ میلیارد نفر خواهد رسید. بااین‌حال، بعضی کشور‌ها با سیاست‌های هوشمندانه توانسته‌اند این روند را کند یا اثرات آن را مدیریت کنند. این گزارش به بررسی راهکار‌های موفق جهانی در مقابله با پیری جمعیت می‌پردازد و تجربه‌هایی از آسیا، اروپا و دیگر مناطق را تحلیل می‌کند.

مشوق‌ها و حمایت‌ها
یکی از رایج‌ترین استراتژی‌ها برای تشویق زادوولد، ارائه مشوق‌های مالی به خانواده‌ها است. کشور‌های اسکاندیناوی مانند «سوئد» و «نروژ» در این زمینه پیشرو هستند. در سوئد، والدین از مرخصی والدین طولانی‌مدت (تا ۴۸۰ روز) با حقوق برخوردارند که بین مادر و پدر قابل تقسیم است. این سیاست نه‌تنها به تعادل کار و زندگی کمک کرده، بلکه میزان باروری را در سطح نسبتاً پایداری (حدود ۸/۱ فرزند به ازای هر زن) نگه داشته است. همچنین، یارانه‌های ماهانه برای هر کودک و تخفیف‌های مالیاتی برای خانواده‌های پرجمعیت از دیگر اقدامات این کشور‌ها است.
«کره جنوبی» نیز با یکی از پایین‌ترین میزان‌های زادوولد جهان (۷۸/۰ در سال ۲۰۲۲)، برنامه‌های مالی سخاوتمندانه‌ای را اجرا کرده است. از سال ۲۰۲۳، هر خانواده با فرزند تازه‌متولدشده ماهانه حدود ۷۴۵ دلار یارانه دریافت می‌کند. این کشور همچنین هزینه‌های مهدکودک را تا حد زیادی پوشش داده و وام‌های مسکن با میزان بهره پایین برای خانواده‌های دارای فرزند ارائه می‌دهد. اگرچه اثرات این سیاست‌ها هنوز به‌طور کامل نمایان نشده، اما نشانه‌هایی از افزایش تمایل به فرزندآوری در مناطق شهری دیده می‌شود. در آسیای شرقی، «سنگاپور» رویکردی ترکیبی را در پیش گرفته است. این کشور علاوه بر یارانه‌های نقدی برای تولد هر فرزند، برنامه‌های آموزشی مادام‌العمر و بیمه طول عمر را برای کاهش نگرانی‌های مالی سالمندان اجرا کرده است. طرح بیمه طول عمر سنگاپور تضمین می‌کند که افراد تا پایان عمر کمک‌هزینه دریافت کنند، که این امر فشار مالی بر نسل جوان را کاهش می‌دهد و آنها را به تشکیل خانواده
 ترغیب می‌کند.
 اصلاح نظام کار 
یکی دیگر از راهکار‌های موفق، ایجاد موقعیت کاری انعطاف‌پذیر برای والدین است. کشور‌های اسکاندیناوی، به‌ویژه «دانمارک» با ارائه گزینه‌های دورکاری و کار پاره‌وقت برای والدین تازه‌فرزنددار، توانسته‌اند میزان مشارکت زنان در نیروی کار را بالا نگه دارند و همزمان به افزایش میزان زادوولد کمک کنند. این سیاست‌ها به والدین اجازه می‌دهد زمان بیشتری را با فرزندان خود بگذرانند، بدون اینکه شغل یا درآمدشان به خطر بیفتد. «ژاپن» که با میزان باروری پایین (۴/۱ فرزند به ازای هر زن) و کاهش جمعیت مواجه است، به‌تازگی سرمایه‌گذاری سنگینی روی برنامه‌های فرزندآوری کرده است. نخست‌وزیر «فومیو کیشیدا» در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که بودجه این برنامه‌ها دو برابر خواهد شد. علاوه بر یارانه‌های مالی، ژاپن با گسترش مهدکودک‌های رایگان و افزایش مرخصی پدران، تلاش کرده تا فرهنگ سنتی کار طولانی‌مدت را تغییر دهد و تعادل بهتری بین کار و زندگی خانوادگی ایجاد کند.
آموزش 
آموزش بهداشت باروری یکی از راهکار‌های ریشه‌ای برای مقابله با پیری جمعیت است. در بسیاری از کشورها، ناباروری به‌دلیل تأخیر در ازدواج یا مشکلات بهداشتی به کاهش میزان زادوولد دامن زده است. کشور‌های اروپایی مانند «هلند» و «آلمان» برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای را در مدارس متوسطه اجرا کرده‌اند که به دانش‌آموزان درباره سلامت باروری و اهمیت برنامه‌ریزی خانواده آموزش می‌دهد. این برنامه‌ها نشان داده‌اند که آگاهی زودهنگام می‌تواند از ناباروری در آینده پیشگیری کند. در کشور‌های در حال توسعه، مانند بعضی مناطق آفریقا و آسیای جنوبی، آموزش بهداشت باروری در سطح جوامع محلی ارائه می‌شود. برای نمونه، در هند، برنامه‌های آموزشی در روستا‌ها به زنان و مردان کمک کرده تا از روش‌های پیشگیری از ناباروری آگاه شوند و میزان زادوولد را در سطحی پایدار نگه دارند. این رویکرد به‌ویژه در کشور‌هایی که میزان مرگ‌ومیر مادران و نوزادان بالاست، مؤثر بوده است.
 جذب متخصصان جوان 
هرچند مهاجرت به‌تنهایی نمی‌تواند مشکل پیری جمعیت را حل کند. اما بعضی کشور‌ها از آن به‌منزله مکملی برای جبران کمبود نیروی کار جوان استفاده کرده‌اند. «کانادا» و «استرالیا» با سیاست‌های مهاجرتی هدفمند، مهاجران جوان و ماهر را جذب می‌کنند تا نیروی کار خود را تقویت کنند. کانادا با سیستم امتیازدهی مهاجرت، اولویت را به افراد زیر ۳۵ سال با مهارت‌های بالا می‌دهد، که این امر به حفظ تعادل سنی جمعیت کمک کرده است. ژاپن، که به‌طور سنتی در برابر مهاجرت مقاومت نشان داده، به تازگی قوانین مهاجرتی خود را تسهیل کرده است تا نیروی کار خارجی بیشتری را جذب کند. بااین‌حال، گزارش‌هایی از سوءاستفاده از نیروی کار مهاجر در این کشور وجود دارد که نشان می‌دهد این سیاست نیاز به اصلاحات بیشتری دارد. در مقابل، «آلمان» با ادغام موفق مهاجران در بازار کار، توانسته بخشی از کمبود نیروی کار ناشی از پیری جمعیت را جبران کند.
 چالش‌ها و محدودیت‌ها
با وجود موفقیت‌های بعضی کشورها، اجرای سیاست‌های جمعیتی با چالش‌هایی همراه است. در «چین»، پس از لغو سیاست تک‌فرزندی در سال ۲۰۱۵، میزان زادوولد به‌طور قابل‌توجهی افزایش نیافت. نگرانی‌های اقتصادی، هزینه‌های بالای زندگی و فشار‌های اجتماعی سبب شده‌اند که بسیاری از زوج‌های چینی تمایلی به داشتن فرزند دوم یا سوم نداشته باشند. این نشان می‌دهد که مشوق‌های مالی به‌تنهایی کافی نیستند و باید با تغییرات فرهنگی و اجتماعی همراه شوند. در ایران نیز، میزان زادوولد همچنان رو به کاهش است. مشکلات اقتصادی، بیکاری و ناامیدی از آینده از‌جمله عواملی هستند که سیاست‌های تشویقی را کم‌اثر کرده‌اند. این تجربه‌ها نشان می‌دهد که سیاست‌های جمعیتی باید چندوجهی باشند و به عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌صورت هم‌زمان توجه کنند.
 جمع‌بندی
مقابله با پیری جمعیت نیازمند ترکیبی از سیاست‌های مالی، آموزشی، کاری و مهاجرتی است. کشور‌های اسکاندیناوی با حمایت‌های مالی و موقعیت کاری انعطاف‌پذیر، سنگاپور با برنامه‌های بیمه طول عمر، و کانادا با سیاست‌های مهاجرتی موفق، نمونه‌هایی از رویکرد‌های مؤثر هستند. با این‌حال، تجربه‌هایی مانند چین و ایران نشان می‌دهد که بدون توجه به بستر‌های اقتصادی و اجتماعی، سیاست‌های تشویقی نمی‌توانند به‌طور کامل موفق باشند. برای کشور‌های در حال توسعه، آموزش بهداشت باروری و کاهش موانع اقتصادی می‌تواند نقطه شروعی برای حفظ جوانی جمعیت باشد. در نهایت، هر کشوری باید با توجه به فرهنگ، اقتصاد و ساختار اجتماعی خود، راهکار‌های متناسبی طراحی کند تا از بحران پیری جمعیت در امان بماند.