خیز اوکراین برای عضویت در «ناتو»؛ چرا درها به روی زلنسکی بسته است؟

پس از پیروزی «دونالد ترامپ» در انتخابات آمریکا که قرار است از بیستم ژانویه (یکم بهمن) رسماً رئیس جمهور آمریکا شود، «ولودیمیر زلنسکی» همتای اوکراینی وی برای عضویت کشورش در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) خیز برداشته‌است.

زلنسکی به تازگی دعوت از اوکراین برای پیوستن به ناتو برای بقای این کشور را امری حیاتی دانسته‌است. وی پس از دیدار با «کایا کالاس» رئیس جدید دیپلماسی اتحادیه اروپا و «آنتونیو کاستا» رئیس تازه منصوب شده شورای اروپا که به عنوان نمایش حمایت در اولین روز ریاست خود به کی‌یف رفته بودند در یک کنفرانس مطبوعاتی گفت: دعوت از اوکراین برای پیوستن به ناتو برای بقای ما ضروری است.

رئیس جمهور اوکراین حتی دست به دامن آمریکایی بایدن که بیشترین حمایت مالی-تسلیحاتی و سیاسی را از کی‌یف دارد، شد و گفت که آمریکا باید کشورهای اروپایی مردد را متقاعد کند که با دعوت از اوکراین به ناتو موافقت کنند.

هراس زلنسکی از آمریکای دوره ترامپ اما در طرح عجیب و غریب وی آشکارا دیده می‌شود. رئیس‌جمهور اوکراین گفته است که باید بخش‌هایی از کشورش که تحت کنترل دولت او هستند «تحت چتر ناتو» قرار گیرند تا به توقف «مرحله حاد» جنگ کمک شود. سپس اوکراین می‌تواند برای بازپس‌گیری مناطقی که اکنون تحت کنترل روسیه هستند را به صورت «دیپلماتیک» تلاش کند.

در این میان بند ۵ اساسنامه ناتو اهمیت می‌یابد؛ بندی که حمله به یک کشور عضو را در حکم حمله به تمام اعضا می‌داند. زلنسکی گفت: اما ما درک می‌کنیم که ماده ۵، زمانی که شما عضو ناتو هستید، نمی‌تواند در کل خاک اوکراین در زمان جنگ اعمال شود، زیرا کشورها با خطرات وارد شدن به جنگ مخالف هستند.

چنین پیشنهادی اساساً می‌تواند اوکراین را به دو منطقه از نظر ناتو تقسیم کند؛ منطقه‌ای که شامل تمام خاک فعلی اوکراین است مانند کی‌یف و خارکیف که به عضویت ناتو درخواهد آمد و مناطق اشغال شده توسط روسیه که از شمولیت خاک ناتو خارج‌اند. عملیاتی شدن این پیشنهاد از سوی ناتو در عمل اما بعید به نظر می‌رسد.‌

چرا زلنسکی برای عضویت اوکراین در ناتو خیز برداشته‌است؟

رئیس جمهور اوکراین پیش از ورود ترامپ به کاخ سفید، تلاش‌های خود را برای عضویت کشور خود در ناتو تشدید کرده‌است؛ تلاش‌هایی که به دلایل امنیتی، سیاسی و راهبردی قابل تحلیل است.

۱. تأمین امنیت در برابر روسیه

پس از الحاق شبه‌جزیره کریمه توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ و سپس جنگ کنونی که نزدیک به سه سال از عمر آن می‌گذرد، اوکراین در صدد است که زیر چتر حمایتی ناتو قرار گیرد. سران کی‌یف بر این باورند که عضویت در ناتو می‌توانست حمایت نظامی گسترده‌ای را در برابر حمله‌های احتمالی روسیه فراهم کند. البته زلنسکی تصور می‌کرد که با ورود به میدان نبرد با روسیه تحت تأثیر تحریک و تشویق غربی‌ها، ناتو و اتحادیه اروپا آغوش خود را روی کی‌یف خواهند گشود اما این رؤیا به واقعیت تبدیل نشد.

۲. جذب سرمایه‌گذاری و تقویت جایگاه بین‌المللی اوکراین

زلنسکی معتقد بود که نزدیکی به ناتو و حرکت به سمت استانداردهای آن، باعث بهبود جایگاه بین‌المللی اوکراین و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود. از نگاه سران کی‌یف، عضویت در ناتو به معنای تعهد به اصلاحات سیاسی، نظامی و اقتصادی است که می‌توانست اوکراین را به یک کشور باثبات‌تر تبدیل کند.

۳. فشارهای داخلی و انتظارات جامعه

بخش قابل‌توجهی از مردم اوکراین به‌ویژه پس از بحران‌های ایجاد شده در روابط با روسیه، از سیاست‌های غرب‌گرایانه حمایت کردند. زلنسکی برای حفظ محبوبیت خود و پاسخ به خواسته‌های جامعه، عضویت در ناتو را در اولویت قرار داد.

موانع پیش روی عضویت اوکراین در ناتو

حال این پرسش به ذهن می‌رسد که به رغم درخواست‌های جدی و دائمی مقام‌های اوکراین از جمله شخص زلنسکی، ناتو طی این سال‌ها آغوش خود را روی کی‌یف باز نکرده‌است؟

۱. تقابل با منافع روسیه

روسیه به‌شدت با گسترش ناتو به سمت شرق مخالف است و عضویت اوکراین در این سازمان را تهدیدی جدی برای امنیت خود می‌داند. این مخالفت با اقدام‌های نظامی و سیاسی علیه اوکراین همراه بوده‌است.

۲. وجود درگیری‌های داخلی در اوکراین

طبق قوانین ناتو، کشورهایی که درگیر مناقشات مسلحانه داخلی یا خارجی هستند، نمی‌توانند به عضویت این سازمان درآیند. پیشتر درگیری و حضور نیروهای روسیه در کریمه به‌عنوان موانعی کلیدی مطرح بوده‌اند و اینک نیز جنگ اوکراین از ۱۰۰۰ روز فراتر رفته‌است.

۳. نیاز به اصلاحات گسترده در اوکراین

برای عضویت در ناتو، کشورها باید اصلاحات عمیق در حوزه‌های نظامی، اقتصادی و حکمرانی انجام دهند. اگرچه اوکراین تلاش‌هایی در این زمینه داشته اما فساد گسترده و ضعف ساختاری از پیشرفت آن کاسته است.

۴. مخالفت برخی کشورهای اروپایی

عضویت اوکراین در ناتو به دلیل ملاحظات استراتژیک، امنیتی و سیاسی برای بسیاری از اعضای این ائتلاف یک موضوع پیچیده و بحث‌برانگیز است. اگرچه ناتو به‌عنوان یک سازمان دفاعی به گسترش مرزهای خود تمایل دارد اما پیوستن اوکراین با چالش‌ها و ریسک‌هایی همراه است که برخی از اعضا را از حمایت کامل این ایده بازمی‌دارد. البته میان اعضای ناتو در این زمینه اختلاف‌نظر وجود دارد؛ کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان و کشورهای حوزه بالتیک از عضویت اوکراین حمایت می‌کنند اما کشورهای اروپای غربی مانند آلمان و فرانسه نگرانی بیشتری از واکنش‌های روسیه دارند.

فرجام سخن

با پیروزی ترامپ در انتخابات آمریکا، زلنسکی نقشه عضویت در ناتو را که یکی از دلایل وی برای ورود به جنگ با روسیه بود، نقش بر آب می‌بیند و همین موضوع باعث شده تا در واپسین هفته‌های دولت بایدن برای الحاق به ناتو خیز بردارد. در همین پیوند، روزنامه «نیویورک تایمز» شانس اوکراین برای پیوستن به ناتو را بعد از تحولات سیاسی اخیر در آمریکا کمتر از قبل دانست و پیش‌بینی کرد که چشم‌انداز کی‌یف برای پیوستن به ناتو با توجه به روی کار ترامپ کمرنگ‌تر از قبل به نظر می‌رسد.

باوجود تکاپوی دیپلماتیک سران کی‌یف برای الحاق به ناتو اما موانعی همچون تقابل با روسیه، مخالفت‌های داخلی و خارجی و نیاز به اصلاحات ساختاری، این هدف را به چالشی دشوار تبدیل کرده‌است. عضویت اوکراین در ناتو نیازمند حل این موانع و تقویت هماهنگی میان اعضای این سازمان نظامی-امنیتی است.

اگرچه ناتو نیز به گسترش مرزهای خود علاقه‌مند بوده و طی سال‌های اخیر با تشدید بحران اوکراین به یارگیری در اسکاندیناوی مبادرت کرده‌است اما مجموعه‌ای از ملاحظات امنیتی، سیاسی و اقتصادی باعث شده تا بسیاری از اعضای ناتو از پذیرش فوری اوکراین خودداری کنند. حتی طرح جدید زلنسکی (تقسیم اوکراین به دو بخش و الحاق بخش تحت تسلط کی‌یف به ناتو) نیز به دلیل تبعات خطرناک و زیانبار آن با استقبال اعضای این پیمان مواجه نشده‌است.