جمع هویت و پیشرفت

مسئله هویت از دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی با قدرت به منصه ظهور رسید تا امتی بحران‌زده و مضطرب را در موقعیتی غیرقابل‌رشک به ما نشان دهد. در مسئله پیشرفت، خودانتقادی را تمرین می‌کنیم، جست‌وجوی علل عقب‌گرد را تمرین می‌کنیم و گزاره‌های جدید را تمرین می‌کنیم؛ چراکه اگر تکرار‌ها در وضعیت فعلی مفید بود، در این وضعیت نبودیم. در مورد مسئله هویت، من برای خودم می‌ترسم و از دیگرانی که مسئول واقعیت‌های تلخ فعلی در سطح امت اسلامی می‌دانم انتقاد می‌کنم.
همه آثار شهید سیدمحمد باقر صدر در پاسخ به این دو پرسش است؛ برخی از آثار او را می‌توان در قبال مسئله پیشرفت و رستاخیز امت به شمار آورد؛ یعنی تلاش‌های انتقادی در درون دنیای اسلام و ارائه راه‌حل‌هایی برای مشکلات ما در عرصه تفکر و واقعیت و زندگی اجتماعی و سیاسی‌مان و در بینش و خوانش ما وجود دارد. اما بخش دیگر کوشش‌های ایشان، درصدد حفظ هویت در برابر خطر‌های خارجی بود. اصلاً بزرگ‌ترین مشکلی که متفکر مسلمان از آن رنج می‌برد، در این نهفته است که توانایی آشتی دادن بین دغدغه هویت و دغدغه رنسانس را دارد یا نه. اما چرا؟
چون در دغدغه پیشرفت، خودانتقادی بر ما حکم‌فرماست: عقب افتادیم، عقب‌نشینی کردیم، در تفکر و عقل جمعی خود دچار اشتباه هستیم و.... اما در دغدغه هویت، به بیرون رو می‌کنم؛ چارچوبی می‌کشم و هویت تمدنی، اسلامی و مذهبی‌ام را یا - بر مبنای جریان‌های دیگر‌ـ هویت ملی‌ام را درون این چارچوب می‌گذارم و با عناصر مهاجم درگیر می‌شوم.
اینجا سؤال بعدی مطرح می‌شود: چگونه یک متفکر مسلمان از یک‌سو می‌تواند شهامت داشته باشد و از خود انتقاد کند و درست در همان لحظه، در مقابل بیگانگان، در برابر تهاجم فرهنگی، جهانی شدن و مشکلاتی که از بیرون جغرافیا و اجتماعی که در آن زندگی می‌کند به سراغش می‌آید، بایستد. ما از یک‌سو افرادی را دیدیم که آنچنان در انتقاد از واقعیت درونی خود افراط کردند که به گرایش‌های غربی روی آوردند و شروع به انکار جامعه اسلامی خود کردند. از سوی دیگر، می‌بینیم که برخی از ما، همه مشکلات‌مان را از غرب می‌دانند و معتقدند خودمان هیچ مشکلی نداریم و لازم نیست در هیچ‌یک از مسائل داخلی‌مان، از فکری، اجتماعی، فرهنگی و ... تجدیدنظر کنیم.
توانایی جمع بین این دو دغدغه، همان رمز موفقیت متفکر مسلمان است و سیدمحمدباقر صدر تا حد زیادی در ترکیب مذکور موفق بوده است؛ چون نه در دفاع زیاده‌روی کرده و نه در نقد غرق شده است.
برای اینکه بارزترین ویژگی‌های پیشرفت و هویت نزد شهید صدر در سطح این دو خط را فهرست کنیم، می‌توانیم به هفت ویژگی فکری، از جمله پیکربندی دوباره روش‌شناسی تفکر، کل‌نگری و بالندگی نظری، حرکت از فرضیه به عمل‌گرایی، واقع‌گرایی یا سفر از واقعیت به متن و دوباره به واقعیت، احیا‌گری و بازگرداندن دوباره غایب، دفاع فعالانه یا پدافند تمدنی و نگرش انتقادی و دغدغه خردشدن رده‌بندی داخلی که مشخصه مکتب ایشان است، اشاره کنیم. برخی از این ویژگی‌ها به پاسخ مسئله پیشرفت و بخشی دیگر به پاسخ به مسئله هویت برمی‌گردد.