چند روز پیش باخبر شدیم که فاز یک گلگشت رودخانه فرحزاد دارد افتتاح می‌شود. چند عکس بسیار زیبا پیش‌درآمد خبر بود و برای برخی دوستان ما که شش سال پیش کمی هم از نزدیک با مسائل دره فرحزاد آشنا شده بودیم مطرح‌شدن این خبر و عکس‌های دل‌انگیز آن بسی شعف‌انگیز بود. اگرچه با شنیدن اینکه باندهای قاچاق انسان و اسلحه و مواد مخدر همگی برچیده شده و هزار معتاد متجاهر از کف دره جمع شده و به مراکز نگهداری منتقل شده‌اند، فکر کردیم که حالا چه بلایی سر معتادان آمده، خدا می‌داند! هرچه بود مصالح طبیعی زیبای چوبی و سنگی سازگار با محیط زیست کوهستان در عکس‌ها احترام خاصی را القا می‌کرد. راستش ما از زمان تهیه طرح جامع تهران اصولا نگران رود‌دره‌های تهران بودیم و هستیم: کریدورهایی اکولوژیک و طبیعی که از کوه بلند البرز آغاز می‌شوند و زمانی تا دشت کشاورزی منطقه تهران راه‌شان را ادامه می‌داده‌اند. این محورهای طبیعی در طرح جامع تهران نیز محورهای اصلی سازمان‌یابی فضایی کلان‌شهر تهران یا به زبانی دیگر استخوان‌بندی شهر قرار گرفتند. بارها قبلا یادآور شده‌ام از پنج دره اصلی، دره رودخانه دربند و امتدادش ستون فقرات شهر تهران است و دره دارآباد در شرق آن و سه دره اوین درکه، فرحزاد و کن در غرب آن شاکله تهران بزرگ را تشکیل می‌دهند. ایده برجسته مهندس هادی میرمیران، طراح طرح جامع تهران این بود که با محور قرارگرفتن این کریدورهای اکولوژیک و تا حدودی منطبق بر بزرگراه‌های اصلی شمالی-جنوبی تهران و با ایجاد فضاهای سبز و باز عمومی در دوسوی هر محور یا در نزدیکی آنها، هم فضاهای سبز بزرگی برای شهروندان ایجاد شود که دسترسی به آنها از هر نقطه تهران آسان باشد، و هم یک تصویر ذهنی درست و شایسته از تهران برای هر تهرانی در سرش شکل بگیرد. متأسفانه با این‌همه ترافیکی که در این بزرگراه‌ها جریان دارد، این حس خوب فقط در ناخودآگاه ما جا گرفته، آن‌هم به فیض مهندس مختاری که تا توانست اطراف بزرگراه‌ها را پر از چمن و سبزه و درخت و گلکاری کرد، البته بی‌آنکه استفاده از آنها مقدور باشد. شهرداری و مالکان نیز رحم نکردند و تا جایی که می‌شد تا وسط رودخانه‌ها را با تجاوز آشکار ساختند. تنها جاهایی در محدوده قلهک اطراف رودخانه کمی باز است، وگرنه آن احترام و توجه لازم را هرگز برای فضاهای اطراف رودخانه‌ها قائل نشدند. شاید چون درآمدی فوری از آن حاصل نمی‌شد.

برگردیم به فرحزاد. گفته شد بالغ بر هشت هزار تن زباله از این محل خارج شد. تملک‌ها نیز انجام و به روددره اضافه شد. به‌طوری‌که علاوه بر حریم‌های درجه یک و دو رودخانه، حریم‌های طبیعی و اکولوژیک هم برای رودخانه آزاد نگاه داشته شود. با اینکه برخی از ساکنان محدوده فرحزاد در حاشیه ساماندهی این روددره (فاز نخست) نسبت به عملکرد شهرداری تهران در چگونگی انجام این طرح معترض شدند و مدعی هستند شهرداری حقوق برخی از باغداران را رعایت نکرده است... اما شهرزاد مهدوی، شهرساز باتجربه و فعال شهری معتقد است حاصل زحماتی را که دکتر اویس ترابی و دکتر حسین آخانی سال‌ها برای طرح ژینایی رود‌دره فرحزاد کشیدند امروز می‌بینیم و اینکه مقایسه فازهای طبیعتِ پارک نهج‌البلاغه در مقابل این اجرای سازگار با طبیعت رود‌دره فرحزاد، بیانگر تحولی در پارک‌سازی طبیعت است که می‌تواند سرمشق طراحان فضای سبز قرار گیرد‌ و رویکرد عمومی این طرح شایسته ترویج و پیاده‌سازی در دیگر رود‌دره‌های تهران نیز هست که نیاز به اصلاح و گشایش دارند. مجید کریمی نیز گفت: «واقعا حس طبیعت فشم و جنگل‌های شمال به آدم دست می‌دهد. و با اینکه دیوارهای سنگی با حجم زیاد و بی‌سلیقه ساخته شده و خشکه چین نبودند، اما پل‌ها زیبا بودند و در کل تجربه خوبی بود». روشن است که اگر اعمال قدرت و سلیقه شهرداری کمتر شود و به بانیان طرح گوش دهند، همه چیز بهتر می‌شود. همچنین حضور شکارچیان در بالای دره فرحزاد معضلی است که پای حیات وحش را از آنجا کوتاه کرده است.

دکتر اویس ترابی ایده‌پرداز طرح، خلاصه‌ای از اهداف طرح ژینایی فرحزاد را چنین مطرح می‌کند:

طرح ژینایی روددره فرحزاد به عنوان طرح پیشرو برای تجمیع اراده اجتماعی و سیاسی در حرکت به ژینایی زیست‌بوم‌های روددره‌ای تهران تعریف شده است. طرح از پاییز ۱۴۰۱ در تمام لایه‌های اجتماعی و محیط زیستی آن آغاز شده است. بخش قابل توجهی از آسیب‌ها در حد توان تخصصی کشور برطرف شده است (مدیریت پسماند در محل، مدیریت فاضلاب در محل، مدیریت بزه‌کاران و کجروهای اجتماعی که نیاز به تکمیل دارد، آزادسازی بستر و حرایم کمی و کیفی رودخانه که نیاز به تکمیل دارد. حفاظت سواحل بازیابی‌شده در سازگاری با جریان رودخانه و محیط پیرامونی آن، احیای قنات‌ها، نهرهای آبیاری، استخرهای توزیع آب، حقابه‌ها، ترمیم ترانشه‌های ناپایدارشده در اثر سکونت‌های غیرقانونی به روش اکولوژیک و...) اما تلاش برای ایجاد زیستگاه (حیات وحش) به کندی پیش می‌رود، امیدواریم طرح ژینایی روددره فرحزاد، برایمان مانند دانشگاهی باشد برای بازخوانی مهارت‌ها و آگاهی‌های زیست سرزمینی. یک مانع جدی، فعالیت زیرزمینی و گاه وقیحانه کاسبان زمین و ملک است که در تمام لایه‌های اجتماعی نفوذ کرده و قدرت برنامه‌ریزی را ضعیف کرده است. کاسبان یادشده از نبود اعتماد اجتماعی بین گروه‌های شهروندی با هم و با حکمرانی استفاده کرده و در مسیر تحقق طرح سنگ‌اندازی می‌کنند. ازاین‌رو کماکان به همدلی و هم‌افزایی برای حرکت‌های خوب نیازمندیم. مهم‌ترین ویژگی این طرح، کمک به ارتقای مسئولیت اجتماعی شهروندان و خلق امید برای فرزندانمان است: که هنوز می‌توان... .

حامدرحیم پور