امام جواد (ع) میفرمایند: «مَنْ انْقادَ اِلى الطُّمَأْنینَةِ قَبْلَ الْخُبْرَةِ فَقَدْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَکةِ وَالْعاقِبَةِ الْمُتِعْبَةِ»؛ هر کس قبل از آزمایش نسبت به چیزى اطمینان پیدا کند (بدون آگاهى اعتماد کند) خودش را در معرض نابودى و عاقبتى دردناک قرار داده است. (بحار، ج ۷۱، ص ۳۴۰) این بیان امام جواد (ع)، راهگشا و ارزشمند برای زندگی هر روزه ماست. بسیاری از سختیها، پشیمانیها و شکستهایی که در زندگی تجربه کردهایم، نه از کمبود عقل و فهم، بلکه از اعتماد نابجا و عجله در تصمیمگیری سرچشمه گرفتهاند. دین ما، که برای هدایت و آرامش ما نازل شده است، همواره بر سنجش، تحقیق، صبر و آزمودن پیش از اطمینان یافتن تأکید میکند. این سخن امام جواد (ع) همچون چراغی پیش روی ماست تا یادمان نرود اعتماد حقیقی، آرامش و اطمینان واقعی، محصول تحقیق و آزمایش است نه شتاب و خیالپردازی. زندگی امروز ما پر شده از پیشنهادها، وعدهها و ظواهری که در نگاه اول زیبا و فریبندهاند. افراد، شرکتها، تبلیغات، شبکههای اجتماعی، و حتی گاهی کسانی که لباس خیرخواهی بر تن کردهاند با پیشنهاد کمک و یاری، با ابراز دوستی، دلسوزی و... میخواهند ما را متقاعد کنند تا بدون تأمل و بررسی، تصمیمی بگیریم؛ اما قرآن کریم ما را هشدار داده است که هر سخنی، هر وعدهای و هر ادعایی را بیحساب و کتاب نپذیریم. خداوند در سوره حجرات میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا»؛ یعنی اگر کسی خبری آورد، درستی آن را بررسی کنید. این آیه تنها درباره خبر نیست، درباره هر ادعایی از سوی هر کسی است. خداوند میگوید پیش از اعتماد، تحقیق کنید؛ پیش از گام برداشتن، حقیقت را بسنجید و پیش از اطمینان، آزمایش کنید. این دستور الهی همان معنایی را دارد که امام جواد (ع) در حدیث خود بیان فرمودهاند: «اطمینان بدون آزمایش یعنی قدم گذاشتن روی زمینی که ممکن است زیر پای ما خالی شود.»
بسیاری از ما در زندگی تجربه کردهایم که یک لبخند، یک حرف محبتآمیز، یک وعده سود بیشتر، یا حتی یک ظاهر مذهبی و محترمانه میتواند اعتماد ما را جلب کند؛ اما بعد از مدتی میفهمیم که فقط ظاهر را دیدهایم و حقیقت را نشناختهایم. این همان جایی است که پشیمانی بر دل مینشیند. پیامبر اسلام (ص) میفرمایند: «مؤمن، زیرک و با هوش و هشیار است.» امیرالمؤمنین علی (ع) در خطبه همام میفرمایند: «مؤمن زیرک و با هوش است.»؛ مؤمن با تیزبینی و هوشیاری خود زندگی میکند. هوشیاری یعنی عجله نکردن، چشمبسته اعتماد نکردن، و اجازه ندادن به هیچکس که احساسات، طمع یا اضطراب ما را دستکاری کند.
در دنیای امروز، کلاهبرداران و سودجویان بهتر از هر زمان دیگری میدانند چگونه مردم را فریب دهند. آنها وعده سودهای کلان در زمان کوتاه میدهند، فرصتهای طلایی را به رخ میکشند و میگویند اگر همین حالا تصمیم نگیری، فرصت را از دست میدهی. آنان میخواهند ما فرصت «اندیشیدن» و «آزمایش کردن» را از دست بدهیم. قرآن در سوره آلعمران میفرماید: «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ»؛ مشورت کنید. کسی که میخواهد شما را فریب دهد، به شما فرصت مشورت نمیدهد. او میخواهد تصمیم شما بر اساس هیجان باشد نه عقل؛ اما تصمیمی که از عقل برنخیزد، همیشه بذر پشیمانی را به همراه دارد. گاهی ما در زندگی بهدلیل یک منفعت بزرگ ظاهری، چشم بر خطرهای پنهان میبندیم؛ اما تجربه نشان داده است که امنیت و آرامش خاطر، گاهی ارزشمندتر از سود بیشتر است. چه بسیار کسانی که به دلیل طمع یک سود بزرگ، سرمایه و آبرو و آرامش خود را از دست دادند؛ در حالی که اگر سود کمتری را انتخاب میکردند، این گونه نمیشد. خداوند در قرآن میفرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَک بِهِ عِلْمٌ»؛ یعنی آنچه را نمیدانی و دربارهاش آگاهی نداری دنبال نکن. این آیه نهی از اعتماد چشم بسته است. دین ما نمیگوید به هیچکس اعتماد نکن، بلکه میگوید اعتماد بساز؛ یعنی با آزمایش، شناخت و سنجش به مرحلهای برس که بتوانی با خیال راحت تکیه کنی. مؤمن باهوش و آگاه است، نه سادهدل و زودباور. یک فرد مؤمن از تجربههای گذشته درس میگیرد. اگر در گذشته به کسی اعتماد کرد و ضربه خورد، باید بداند که خداوند آن تجربه تلخ را در مسیر او قرار داد تا در آینده بیناتر باشد. تجربهها چراغ راهند، نه بار سنگین زندگی. اگر ما از تجربهها فقط رنج را نگه داریم و درس را فراموش کنیم، اشتباه را دوباره تکرار خواهیم کرد؛ اما اگر تجربهها را ذخیره حکمت کنیم، دیگر کسی نمیتواند به آسانی ما را دستکاری کند. گاهی اعتماد نکردن، بیادبی یا بیمحبتی نیست؛ بلکه محافظت از خود، خانواده و زندگیمان است. بسیاری از ما میگوییم «خدا بزرگ است» و بدون سنجش و بررسی وارد یک معامله یا یک رابطه میشویم، اما فراموش میکنیم که خداوند خودش دستور داده است که پیش از هر تصمیمی، تحقیق کنیم، مشورت کنیم و عجله نکنیم. توکل کردن زمانی معنا دارد که ما وظیفه خود، یعنی بررسی و آزمایش را انجام داده باشیم. امیرالمؤمنین على (ع) میفرمایند: «قَدِّمِ الاختِبارَ فی اتِّخاذِ الإخْوانِ؛ فإنّ الاختِبارَ مِعْیارٌ یُفرِّقُ بینَ الأخیارِ و الأشرارِ»؛ پیش از برگرفتن برادران آنها را بیازماى! زیرا آزمایش، محکى است که نیکان را از بدان جدا مىکند. (غرر الحکم، ح ۶۸۱۰) این سخن شاید در نگاه اول سختگیرانه به نظر برسد؛ اما واقعیت زندگی ثابت کرده است که اعتماد بیمحابا نه تنها محبت نمیآورد، بلکه گاه دشمنی و پشیمانی میسازد.