منفعت دنیایی و آخرتی رضایت خداوند است

زندگی انسان پر است از حساب و کتاب‌های مادی و معنوی. آنان که به آخرت ایمان دارند، در حساب و کتاب‌شان آخرت و رضایت خداوند را هم در نظر می‌گیرند. در این زمینه اطلاعات و آگاهی‌هایی باید وجود داشته باشد که انسان دچار افراط و تفریط نشود. دانش در این زمینه می‌تواند آرامش و اطمینان خاطر برای انسان بیاورد و عزم و اراده او را دستخوش دگرگونی و آسیب قرار ندهد. ما باید بدانیم در مقابل نفع و ضرر دنیایی یا آخرتی چگونه رفتار کنیم که در راه رضای خداوند باشد. وقتی بدانیم در مقابل منافع و ضرر‌های دنیایی چه حالی داشته باشیم، در راه رضای خدا قدم برداشتیم و از حمایت او برخوردار می‌شویم؛ اما اگر نفهمیم در برابر این منافع و ضرر‌ها چه کنیم، خشم خدا را برمی‌انگیزیم. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ...»؛ هنگامی‌که به انسان زیان (و ناراحتی) رسد، ما را (در هر حال) در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته، یا ایستاده است، می‌خواند؛ اما هنگامی‌که ناراحتی را از او برطرف ساختیم، چنان می‌رود که گویی هرگز ما را برای حل مشکلی که به او رسیده بود، نخوانده است.... (یونس/۱۲) 

در علوم اسلامی و به‌ویژه در مکتب تشیع، موضوع منفعت و ضرر دنیایی و آخرتی به‌طور گسترده‌ای بررسی شده است. این مفاهیم از جنبه‌های گوناگونی، چون اخلاق، فقه و عرفان مورد توجه قرار می‌گیرند. لزوم این بحث وقتی فهمیده می‌شود که می‌خواهیم تصمیماتی در راستای دستورات دینی و اخلاقی برای زندگی بگیریم؛ یعنی اگر به دستورات و آداب دینی قائل باشیم، باید در مسیر رضایت خداوند قدم برداریم و برای این کار باید بفهمیم چه کاری ضرر و نفع دنیایی دارد و چه کاری ضرر و نفع آخرتی. 

نفع دنیایی: به منافع و سود‌هایی اطلاق می‌شود که در زندگی دنیوی انسان حاصل می‌شود، مانند ثروت، مقام، سلامت و رضایت اجتماعی. ضرر دنیایی: به خسارات و زیان‌هایی اشاره دارد که فرد در زندگی دنیوی خود تجربه می‌کند، مانند فقر، بیماری، مریضی و.... گاهی این ضرر‌ها در آخرت منفعت است یا خودمان می‌توانیم آن را برای آخرت‎مان ذخیره کنیم. مانند اینکه با صبر و تحمل خسارات دنیایی پاداش آخرتی برای خود ذخیره کنیم. 

نفع آخرتی: به پاداش‌ها و منافع معنوی و روحانی که در زندگی پس از مرگ به فرد داده می‌شود، مانند پاداش آخرتی، بهشت و.... ضرر آخرتی: به عواقب منفی و زیان‌هایی که فرد در آخرت با آن مواجه می‌شود، مانند عذاب جهنم و دوری از رحمت الهی. 

تفاوت اصلی ضرر و نفع دنیایی با آخرتی موقتی و گذرا بودن آن است. نفع و ضرر دنیایی معمولاً موقتی هستند و ممکن است با تغییر شرایط زندگی تغییر کنند؛ یعنی امکان دارد با نحوه مواجهه انسان‌ها از حالت موقتی خارج و به‌طور دائم برای او ذخیره شود؛ زیرا نفع و ضرر آخرتی دائمی هستند و تأثیرات آنها در زندگی پس از مرگ باقی می‌ماند. در کل نفع آخرتی معمولاً به ابعاد معنوی و روحانی انسان مربوط می‌شود، در حالی‌که نفع دنیایی بیشتر به جنبه‌های مادی و اجتماعی زندگی مرتبط است. معیار ارزیابی در اسلام، نفع و ضرر آخرتی بر اساس معیار‌های الهی و اخلاقی ارزیابی می‌شوند، در حالی‌که نفع و ضرر دنیایی ممکن است بر اساس معیار‌های انسانی، اجتماعی، اقتصادی و... سنجیده شوند. اسلام تأکید دارد که مسلمانان باید در زندگی خود بین نفع دنیایی و آخرتی تعادل برقرار کنند. مثلاً تلاش برای تأمین نیاز‌های مادی باید با رعایت اصول اخلاقی و شرعی همراه باشد. در حالی که همین رعایت اصول دینی برای رزق حلال گاهی برای منفعت‌های دنیایی ضرر و خسارت دارد. گاهی انسان می‌تواند با نادیده گرفتن رضایت و خواست خدا کاری انجام دهد که منفعت بسیاری برای او ایجاد شود؛ اما به‌دلیل محدودیت‌هایی که خداوند به دلایل گوناگون قرار داده؛ از رسیدن به آن منفعت چشم می‌پوشد. انجام اموری مانند صدقه، انفاق، خمس، زکات و... بخشی از درآمد دنیایی انسان را به جهتی سوق می‌دهد که در ظاهر ضرر دنیایی است؛ اما نفع آخرتی دارد. البته این نفع آخرتی می‌تواند به این دلیل باشد که ما منافع دنیایی خودمان و شادی‌ها و توانی را که داریم با دیگر انسان‌ها تقسیم کردیم و آنها را نیز به نفع دنیایی رساندیم. در مقابل وقتی دیگر انسان‌ها را از منافع دنیایی محروم کرده یا دنیای آنان را با سختی و مشکلات متعدد مواجه می‌کنیم، در ظاهر منافع دنیای‌مان تأمین شد؛ اما یک ضرر آخرتی را برای خود ایجاد کردیم. کار‌هایی مانند احتکار، اختلاس، دزدی، نابود کردن زندگی انسان‌ها و....

ما باید این را بدانیم که وقتی ضررمان، نفع آخرتی داشت؛ یعنی در راه درست حرکت کردیم و رضای خدا را کسب کردیم؛ اما اگر رضایت خداوند برای ما اولویت نباشد، هر کاری انجام دهیم ضررمان بیشتر می‌شود و مشکلات ما هر روز بیشتر می‌شود. این را هم باید بدانیم که اگر رضایت خدا برای ما شرط باشد، قدرتش همراه با ماست و کسی نمی‌تواند ضرر به ما بزند؛ اما اگر خودمان را عامل موفقیت و جلب منفعت ببینیم، مدام گرفتار مشکلات شده و دشمنان خداوند هم از سر ما دست برنمی‌دارند.