در پی شکست آمریکا در تصویب قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران، کاخ سفید قصد دارد به زودی مکانیسم ماشه را با هدف بازگرداندن کل تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران فعال کند. اما این کار، ممکن است نظم ساختار شورای امنیت و به تبع آن نظم بین المللی را به هم بریزد. در همين زمينه با دكتر سیامک باقری، كارشناس و تحليلگر مسائل هسته‌اي به گفت‌وگو نشستيم تا به بررسی و تحلیل دلایل فعال سازی مکانیزم ماشه یا اسنپ بک، بپردازیم:
بصیرت: مکانیزم ماشه یا اسنپ بک چیست؟ اقدامی که آمریکایی ها برای این منظور بکار گرفتند و علیه جمهوری اسلامی ایران در شورای امنیت سازمان ملل شکایت کردند و بنا دارند از این مکانیسم استفاده کنند، به چه معناست؟ آیا آمریکا قادر است از این مکانیزم بهره بگیرد و به معنای عمومی قطعنامه هایی که قبل از سال1392 علیه ایران در شورای امنیت تصویب شده بودند باز برگرداند؟
مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.
آن چیزی که مهم است بندهای 36 و 37 برجام به موضوع نقض پایبندی طرفین در اجرای برجام و موضوعات اختلافی بر می گردد. یعنی بر اساس متن برجام، اگر عضوی معتقد باشد که یکی از طرفین موضوع پایبندی بندهای برجام را نقض کرد. یک سازوکار برای حل این اختلاف پیش بینی شده است. یعنی در یک بازه زمانی مشخص بایستی موضوع اختلافی در کمیسیون مشترک حل اختلاف حل شود.
اگر کشورهای شرکت کننده در این کمیسیون به نتیجه لازم نرسند موضوع اختلافی به خود وزرای شرکت کننده محول می شود. در این توافقنامه 15 روز وقت تعیین شده است. در صورتی که کشورهای شرکت کننده در کمیسیون در زمان تعیین شده نتوانند به نتیجه مورد دلخواه طرفین برسند
در آن صورت یک مجمع مشورتی سه نفره پیش بینی شده است. در آن مجمع موضوع حل اختلاف را بازگو می کنند تا به نتیجه دلخواه برسند. در صورتی که توافق صورت نگیرد شاکی می تواند تحت یک گزارش هشدار دهنده در یک نامه، شکایت نامه ای علیه آن کشور خاطی و ناقض تعهدات برجامی به شورای امنیت ارجاع دهد.
وقتی نامه شکایت در فرآیند شورای امنیت قرار گیرد، در آنجا فرآیند زمانی معین تعیین می کنند. اگر در فرآیند زمانی سی روزه همان طور که در بند 37 برجام ذکر شده موضوع حل و فصل شود یعنی از روزی که نامه شکایت وارد شورای امنیت شده و به رئیس آن شورای تحویل داده شود تصمیمی اتخاذ نشود یا اینکه رای گیری صورت گیرد و یکی از اعضا در رای گیری مخالفت کند آن وقت همه تحریم های شش گانه ای که از سال 92 علیه جمهوری اسلامی ایران وضع کرده بودند برگشت خواهد کرد.
دکترباقری تصریح کرد: در قطعنامه ۲۲۳۱ به نحو دیگری آمده است که تضمین کننده برجام است. در قطعنامه 2231 شورای امنیت به دو بند از منشور ملل متحد استناد کردند: یکی بر ماده 25 منشور ملل متحد که مبتنی بر ماده 25 شده است. دوم اینکه وقتی به بندهای 7 تا 13 قطعنامه شورای امنیت نگاه می کنیم، بر ماده 41 منشور ملل متحد تاکید می کند.
در بندهای 11و12 قطعنامه2231 شورای امنیت، اگر شاکی شکایت خودش «نوتیفیکیشن» وارد شورای امنیت کند آن وقت ده روز فرصت لازم است تا رئیس شورای امنیت که هر ماه تغییر خواهد کرد بایستی با یک ترتیبی موضوع را حل و فصل نماید. در صورتی که ظرف ده روز پیش نویس قطعنامه ایی که از سوی کشورهایی که که مخالف رفتن چنین شکایتی به شورای امنیت هستند ارائه ندهند آن وقت رئیس شورای امنیت می تواند یک پیش نویس قطعنامه ای جدید را آماده کند و آنرا به رای بگذارد.
به رای گذاشتن پیش نویس قطعنامه جدید به این معناست که تمدید تحریم ها یعنی تمدید آن شش قطعنامه گذشته به رای گذاشته می شود. اگر از آن زمان، یک کشوری به پیش نویس قطعنامه رای ندهد و با آن مخالفت کند و این بحث وارد شورای امنیت شود و هیچ نوع پاسخی از ناحیه اعضا دریافت نکند پس از سی روز به صورت خودکار همه تحریم ها برگشت خواهد کرد.
در اینجا چند نکته اساسی وجود دارد:
1- اینکه آمریکایی ها در سال 1397 به صورت رسمی از برجام خارج شدند و برای اینکه بتوانند از ظرفیت برجام و قطعنامه استفاده کنند بازی های حقوقی به راه انداختند و با تفسیر به رای، بندهای11 و 12 قطعنامه 2231 مطرح کردند.
2- آمریکایی ها اعلام کردند اگر چه عضو ثابت برجام نیستند ولی از عنوان مشارکت کنندگان در این قطعنامه استفاده کردند. متاسفانه آمریکایی ها با استفاده از این عنوان، شکایتی را تسلیم رئیس شورای امنیت کردند. ولی حدود سیزده کشور به صورت مکتوب اعلام کردند که آمریکا حق استفاده از ظرفیت های قطعنامه2231 شورای امنیت را ندارد.
دکترباقری ادامه داد: نکته ای که در اینجا مهم تلقی می شود عدم موضع گیری رئیس شورای امنیت در فاصله زمانی ده روز است. اگر در فاصله زمانی ده روز رئیس شورای امنیت پیش نویس قطعنامه را ارائه ندهد در آن صورت موضوع کان لم یکن تلقی می شود یعنی شکایت اعتبار ندارد.
از آنجایی که سیزده کشور از 15 کشور عضو شورای امنیت با موضوع مخالفت کردند و حتی رئیس دوره ای شورای امنیت مخالفت کرده این احتمال بسیار وجود دارد که پیش نویس قطعنامه ای مبتنی بر نوتیفیکیشن یعنی آن گزارش هشدار دهنده آمریکایی ها تدوین نشده است پس بنابراین از دور خارج می شود. اما ممکن است در اینجا آمریکایی ها یکی از کشورهای طرف برجام را وادار کنند تا او علیه ایران شکایت کند و بر آن مبنا پیش نویس قطعنامه ای را وارد شورای امنیت کنند. در چنین شرایطی مباحث حقوقی پیش می آید.
تحلیلگر مسائل هسته ای افزود: وقتی تمامی بندهای قطعنامه2231 را مرور می کنیم نکته‌ای وجود دارد که برجام با قطعنامه تفکیک ناپذیر هستند. در این خصوص آمریکا نمی تواند قطعنامه را یک بحث جدا فرض کند. از آنجایی که آمریکایی ها از برجام خارج شدند و مکانیزم حل اختلاف و فرآیند حل اختلاف برجام را طی نکردند و حتی شکایت نامه ای را تنظیم به شورای امنیت دادند این اقدام و رفتار آمریکا نقض محسوب می شود.
حتی اگر بعد از سی روز تحریم ها علیه جمهوری اسلامی بازگشت کند، باز چالش های دیگری پیش روی آمریکا است که نتوانند از این عنوانی که خودساخته تحت عنوان مکانیزم ماشه استفاده کنند. اگر این سی روز طی شود باز هم مسئله ای پیش بیاید و سیزده کشور عضو شورای امنیت اقدام آمریکا را قبول نکنند بدون تردید کم خواهند آورد و مانع بزرگی پیش روی آنها در عملیاتی کردن اعمال بازگشت تحریم ها علیه جمهوری اسلامی مواجه خواهند شد. پس بنابراین موضوع بسیار ساده ای نیست.
به نظر من حرکت آمریکایی ها یک حرکت فریبننده ای است؛ بنا دارند به گونه ای در محاسبات جمهوری اسلامی ایران اختلال ایجاد کنند و یا حتی در محاسبات بازیگران دیگر از جمله اروپایی ها و همچنین کشورهای چین و روسیه اختلال ایجاد کنند به این معنا که آنها را وارد یک میدانی کنند که بیایند برخی از بندهای برجام که بزودی تمدید آنها منقضی خواهد شد تن به این موضوع دهند. به تعبیر عامیانه به مرگ گرفتند تا به تب راضی شوند.
یعنی در یک اشتباه محاسباتی با آمریکایی ها در تحریم تسلیحاتی که در 27 مهرماه سال جاری منقضی خواهد شد با آنها هماهنگ شویم و این تمدید را طولانی تر کنیم تا از ترس اینکه قطعنامه های گذشته برنگردند به یک موضوع کوچکتری راضی شویم. مجموعه بحث به این صورت است که شکایت هایی که آمریکایی ها در شورای امنیت دنبال می کنند، احتمالات بسیار قوی وجود دارد که این فرآیند اختلال آمیزی باشد و به سادگی قابلیت اجرا نباشد.
بصیرت: وتوی دوبل در قضیه مکانیزم ماشه به چه معنا است؟ یعنی اینکه آمریکایی ها بنا دارند از وتوی دوبل در این فرآیند استفاده کنند؟ نظر شما در این باره چیست؟
همان طوری که آمریکایی ها از طریق بازی های حقوقی، سیاسی و یا روانی تلاش دارند حرف خودشان را به کرسی بنشانند. یکی از موضوعات مکانیزم ماشه «وتوی دوبل» است. آمریکایی ها فکر می کنند با دادن گزارش به شورای امنیت از سوی کشورهای روسیه و چین یا یکی از کشورهای تروئیکای اروپایی پیش نویس قطعنامه ای که در برابر شکایت نامه آمریکایی ها به شورای امنیت ارائه دهند با آنها همراه خواهند شد. آمریکایی ها این گونه طراحی کردند با ارائه پیش نویس حق وتویی که در شورای امنیت دارند آنرا وتو خواهیم کرد یعنی وقتی وتو کنیم از دور خارج خواهد شد. پیش نویس قطعنامه مورد نظر خودشان را تسلیم شورای امنیت کردند تا راه خودش را در سی روز طی کند.
وقتی روز سی امین برسد در همان مسیر به رای گذاشته می شود وتوی دوم خودشان را در این رای گیری خرج خواهند کرد. وقتی وتوی دوم خودشان را به عنوان مخالف انجام می دهند به منزله این است که پیش نویس تمدید تحریم ها رای نیاورده است و بایستی تحریم ها برگردانده شود. این موضوع را دو بار از وتو در یک موضوع استفاده شده را وتوی دوبل گفته می شود.
بصیرت: رفتار اروپایی ها را در این قضیه چگونه ارزیابی می کنید؟
اگر چه اروپایی ها از ابتدای امر، بازی های خودشان را داشتند و تاکنون تعهدات یازده گانه خود را انجام ندادند و همواره در این قضیه مدعی بودند. در قضایای جدید به نظر می رسد یک اختلافی بین سه کشور اروپایی با آمریکایی ها وجود دارد.
اختلاف اول اینکه تیم آمریکایی و شخص ترامپ حاضر هستند استراتژی نابودسازی برجام را دنبال کنند. یعنی به دنبال این هستند که برجام کلا کنار برود و یک برجام جدیدی نوشته شود. اما اروپایی ها با بازی های پیچیده خودشان اعتقاد ندارند برجام نابود شود. اروپایی ها می دانند در صورت نابودی برجام تلاش های دوازده ساله آنها که منجر به انعقاد برجام شده بر باد خواهد رفت. در این خصوص اروپایی ها معتقدند هر چیزی که در مورد جمهوری اسلامی ایران دنبال کردیم بایستی در چارچوب و داربست های برجام و قطعنامه2231 دنبال شود. نبایستی کاری کنیم که برجام نابود شود در آن صورت می توانیم برجام های دوم وسوم را طراحی کنیم.
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل خاطرنشان کرد: اگر برجام نابود شود برجام های دوم و سوم در کار نخواهد بود. بنابراین یکی از اقدامات اروپایی ها این است که برجام را حفظ کنند. به همین جهت اگر رفتار اروپایی ها را ارزیابی کنیم مخالفت خودشان را به صورت صریح نسبت به آمریکا اعلام می کنند و یک نوع دوقطبی کاملا مشخصی در قضیه مکانیزم ماشه بین اروپایی ها و آمریکایی ها شاهد هستیم.
وی در ادامه تصریح کرد: نکته جالبی که در اینجا وجود دارد اروپایی ها با توجه به انتخابات پیش روی آمریکا به نوعی دنبال خرید زمان هستند.
یعنی به دنبال این هستند موضوع را به گونه ای به تعویق بیندازند تا به انتخابات ریاست جمهوری منتهی شود. وقتی به انتخابات منتهی شود. در صورتی که ترامپ رای نیاورد آن وقت از طریق دمکرات ها منویات خودشان را به راحتی و به سهولت دنبال کنند. این جزء اقدامات پیچیده و فریبننده است که به نظر می رسد سه کشور اروپایی طراحی اصلی را به بعد از انتخابات آمریکا گذاشته اند. حال اینکه ترامپ در انتخابات پیروز شود یک نوع سناریو برای آن طراحی کردند و اگر دمکرات ها پیروز انتخابات شوند سناریوی دیگری را مطرح خواهند کرد.
در هر دو سناریو جمهوری اسلامی ایران نفعی به آن معنا نخواهد برد. این موضوع همان نکته ای است که رهبر معظم انقلاب فرمودند که نبایستی مشکلات و مسائل اقتصادی موجود در کشور به بیرون درز پیدا کند. بخاطر اینکه طرف های ما مشخص نیست که دارای چه بازی های فریبننده و بزرگی هستند. بنابراین اگر اقدامات خودمان را متکی به برنامه ها و بازی های آنها کنیم بدون ترتیب هیچ مشکلی حل نخواهد شد. پس بایستی ظرافتی که رفتارهای این کشورها در قبال پرونده هسته ای دنبال می شود در برنامه های خود مدنظر قرار دهیم و گرفتار اشتباهات محاسباتی نشویم.
بصیرت: در صورتی که کاخ سفید نتوانست مسیری که تا امروز دنبال کرد به نتیجه برساند، سناریوهای بعدی آمریکایی ها چگونه تحلیل باید کرد؟
در اینجا باید گفت آمریکایی ها به شدت نیازمند این هستند که جمهوری اسلامی ایران را به میز مذاکره بکشانند. موضوع بسیار مهمی است که بُرد انتخاباتی برای شخص ترامپ دارد. اما از چه طریقی می تواند جمهوری اسلامی ایران به میز مذاکره بکشانند:
1- زور، یعنی کشورهایی که مخالف رفتار آمریکا در استفاده از مکانیزم ماشه یا فرآیندهای بازگشت تحریم ها هستند تهدید به تحریم می کند. به این معنا که هر کشوری مخالف رفتار امریکا در قبال ایران باشد آن کشورها را تحریم می کند.
2- در ماه های اخیر آمریکایی ها به دنبال این هستند که بتوانند پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران مجددا از طریق آژانس بین المللی انرژی اتمی وارد شورای امنیت قرار گیرد و پرونده را در آنجا باز نمایند. برای این موضوع پروپاگاندا، یک نوع تبلیغات سیاسی خیلی قوی راه انداختند به این معنا که جمهوری اسلامی ایران همچنان در پرونده هسته ای خود مخفی کاری انجام می دهد.
فلذا گزارش های متعددی علیه ایران به آژانس ارائه دادند تا جایی که رئیس آژانس چندین بار درخواست بازدید از یکسری مراکز هسته ای ما را دادند در اینجا جمهوری اسلامی ایران نیز از این موضوع استنکاف کرد. تا جایی که آمریکایی ها موفق شدند اروپایی ها را با خودشان همراه کنند. اروپایی ها از این طریق پیش نویس قطعنامه را در شورای امنیت آژانس بین المللی انرژی اتمی بردند و در آنجا قطعنامه علیه ایران را تصویب کردند.
بعد از هفت سال از موضوع برجام که حل شده بود مجددا در شورای حُکام آژانس بین المللی انرژی اتمی قطعنامه ای جدید علیه ما صادر شد. حال اینکه آمریکایی ها بنا دارند در صورتی که نتوانند در شورای امنیت از طریق قطعنامه های بعدی و فشارهایی که از آژانس بر ما وارد کنند مکانیزم ماشه را فعال کنند.
در این قصه ایران بر سر حل اختلافات خود با آژانس ایران از دبیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی برای بازدید از مراکز هسته ای کشورمان دعوت کرد. در دیدار بین گروسی رئیس آژانس اتمی با مقامات کشورمان توافقنامه مهمی رسیدند. درست است از جزئیات توافقنامه ای منتشر نشده است ولی از حیث سیاسی و راهبردی بر رفتار آمریکا تاثیرقابل توجهی گذاشته است. توافقنامه با آژانس منجر به این شد که یک نوع رضایتمندی از ناحیه کشورهای عضو آژانس و همچنین رضایتمندی هایی از سوی سه کشور اروپایی صورت بگیرد.
در واقع اولین اثری که توافقنامه بین ایران و آژانس صورت گرفته است این بود که سناریوهای بعدی آمریکا را خنثی کرد. آنها می خواستند از طریق شورای حکام آژانس، قطعنامه هایی جدیدی علیه ایران وضع کنند مبتنی بر آن قطعنامه ها پرونده ایران را به شورای امنیت بکشانند و در آنجا به عنوان اینکه ایران قوانین برجام را نقض کرده، مسیر مکانیزم ماشه را فعال سازی کنند.
نکته مهم در اینجا این است که آمریکایی ها از طریق زور، تطمیع سایر کشورها یا از طریق عملیات روانی کشورها علیه کشورمان را همراهی کنند. این توافقنامه منجر به این شد که کشورهای تروئیکای اروپایی و همچنین کشورهای چین و روسیه و سایر اعضای پانزده کشور عضو شورای امنیت البته به غیر از آمریکا یک نوع رضایت قلبی پیدا کردند که جمهوری اسلامی ایران همکاری های خودش را همچنان با آژانس حفظ کرده و به این معنای پایبندی کامل جمهوری اسلامی ایران به توافقنامه ها است. این خودش منجر به این می شود که این کشورها آن همراهی هایی که آمریکایی ها انتظار داشتند صورت نگیرد. پس بنابراین به نظر می رسد که بیشتر سناریوهای آمریکایی ها عقیم و با شکست روبرو شده است.
بصیرت: در صورتی که انتخابات آمریکا با پیروزی دمکرات ها «جو بایدن» روبرو شود. در این صورت نسبت روی کار آمدن دمکرات ها در کاخ سفید با موضوع برجام چگونه خواهد بود؟
در درجه اول حزب دمکرات ها یک مانیفست و سیاست های خود را در قالب سندی80 صفحه ای منتشر کردند. بخشی از این سند به موضوع ایران اختصاص یافته است. در این بیانیه آمده است که به برجام دوباره بر می گردیم در صورتی که در انتخابات پیروز شویم. از همین جهت یک عده در داخل کشورمان احساس کردند و این گونه تبلیغ می کنند اینکه در صورتی که دمکرات ها پیروز شوند مشکلات ما حل خواهد شد و تحریم دیگر باز نخواهد گشت و مسائل به سمت عادی شدن پیش خواهد رفت.
اما واقعیت امر بررسی می کنیم از یک سو بیانیه80 صفحه ای که دمکرات ها منتشر کردند و از سوی دیگر مواضع جو بایدن و سایر کسانی که در مجموعه دمکرات ها موثر هستند نکته قابل توجه ای برای ما روشن می شود؛ یعنی حرف های بازگشت به برجام با شرط های مختلفی مطرح می کنند.
گفته می شود شرط بایدن برای بازگشت به توافق هسته‌ای دقیقا همان خواسته ترامپ از برجام است که به صورت سخت و زمخت مطرح و دنبال کردند اما دمکرات ها به صورت نرم و ناملموس مطرح می کنند. در نتیجه گیری شرط های بایدن، ترامپ بهم نزدیک است. یعنی در صورتی که دمکرات ها پیروز شوند و آنها بنای به برگشت برجام داشته باشند بدون ترتیب مسیری را دنبال خواهند کرد که اروپایی ها در آن قرار دارد.
دموکراتها در ماه‌های اخیر بارها تاکید کرده‌اند در صورتی که به برجام برگردند روی سایر موضوعات، نشست هایی که شبیه برجام است یعنی همان مسائلی که قبلا طراحی شده بود مانند برجام دوم، سوم و چهارم در یک فرآیند بسیار پیچیده و رضایتمندی افکار عمومی بپذیرد. آنها می خواهند از این طریق بخشی از نخبگانی داخل جمهوری اسلامی ایران هم متحول شود دنبال می کنند.
دکترباقری در پایان اظهار داشت: وقتی در سال1394 برجام تصویب شد. یکسال از دوره ریاست جمهوری اوباما مانده بود. در همان زمان اوباما تعهدات برجامی خود را در آن یک سال اجرا نکردند. حتی قانون کاتسا علیه کشورمان وضع کردند یعنی یکسری تحریم های جدیدی علیه ما وضع شد بر خلاف آن چیزی که در برجام توافق کرده بودند. قرار بود اوباما از اختیارات ریاست جمهوری خودش استفاده کند و تمدید وضعیت اضطراری علیه جمهوری اسلامی ایران منقضی کنند و دوباره تمدید نشود ولی در دوره اوباما تمدید شد، کما اینکه بیشترین و شدیدترین تحریم‌ها علیه ملت ایران از سوی دموکراتها اعمال و اجرایی شده است.
به نظر می رسد جمهوری‌خواهان و دموکراتها با همه اختلافات ریز و درشت در مسائل مختلف می کنند فرقی وجود ندارد، فرق آنها در تاکتیک ها است. آنها به دنبال این هستند پتانسیل های قدرتی که جمهوری اسلامی ایران از آن برخوردار هستند محدود و مهار کنند. آن چنان که در مسیر سیاست های خاورمیانه ای و سیاست هایی که در داخل ایران دنبال می کنند، جمهوری اسلامی ایران را ارزیابی کنند. در چنین صورتی است که آنها با ما همراهی خواهند کرد و مسیرها را در این زمینه بازخواهند گذاشت.
یکی بر ماده 25 منشور ملل متحد که مبتنی بر ماده 25 شده است. دوم اینکه وقتی به بندهای 7 تا 13 قطعنامه شورای امنیت نگاه می کنیم، بر ماده 41 منشور ملل متحد تاکید می کند. 
