امروز امنیت یک پدیده ادراکی و احساسی است. اسویر لودگارد یکی از شاخه‌های اصلی فضای امنیتی جهان معاصر را «تولید انبوه ناامنی» میداند. لذا زندگی انسان معاصر و امنیت آن، امری بسیار آسیب پذیری بوده‌است. یکی از مهمترین ابعاد امنیتی، آن آرامشی است که جامعه و نظام سیاسی برای اعضاء خود فراهم می نماید. در این راستا، یکی از اساسی ترین وجوهی که باید به آن توجه داشت، توجه به فرهنگ است. اگرچه تغییر فرهنگی و تمایل به تغییر در همه جوامع ذاتی است. لیکن از منظر سیاستگذاری ، تغییر فرهنگی یک موضوع مهم و نیازمند مدیریت است. بخشی از تغییر فرهنگی نتیجه نفوذ(penetration) و تاثیر گذاری محیط فرهنگی پیرامونی است. لذا سیاست امنیت فرهنگی متضمن نفوذگری و مدیریت نفوذ پذیری است.
فرهنگ و تغییرات فرهنگی در ایران یکی از برجسته ترین عوامل تصمیم سازی در عرصه سیاسی به حساب می‌آیند. اخیرا سندی برای همکاری ۲۵ ساله میان ایران و چین به امضای هر دو طرف رسیده است که آغازی بر شایعات بسیاری از قبیل واگذاری چند جزیره از جمله کیش به چینی ها، حضور ۵۰۰۰ نیروی نظامی چینی برای تامین امنیت منافع چین، دفن زباله‌های هسته‌ای چین در بیابان‌های ایران، فروش مواد اولیه ارزان به چین و واگذاری حق برداشت از معادن اصلی کشور و همچنین به کارگیری مزارع عظیم ماینینگ در ایران توسط چین بوده است. در این مقاله نویسنده تلاش دارد ضمن بررسی فرهنگ شایعه پذیری که یکی از اصلی ترین مولفه های فرهنگ سیاسی است، به علل شکل گیری شایعات پیرامون سند مذکور بپزدارد.
شایعه
شایعه یکی از واقعیت های اجتماعی موجود در هر جامعه ای است که تا حدی افکارعمومی را جهت می دهد، تهییج می کند و یا به رکود و خمودی می کشاند و هر چند که واقعیت ها را تأیید نمی کند، از آنجا که به موضوعی مهم که تحقیق درباره درست یا نادرست بودن آن مشکل است مربوط می شود، بسیار اثر گذار است. در بسیاری موارد، شایعه به اندازه ای نیرومند است که می توان آن را به موتور محرکه جامعه یا نیرویی تخریب گر تشبیه کرد. شایعه می تواند به پیشروی و حرکت جامعه بینجامد و یا بر عکس از پیشروی آن جلوگیری کند و به زوال و انحطاط منجر شود.
برای وجود شایعه دو شرط اصلی لازم است:
۱. موضوع شایعه برای گوینده و شنونده از اهمیت برخوردار باشد؛
۲. وقایع حقیقی در نوعی ابهام پوشیده باشد؛
شایعه در واقع برآیندی است از ابهام و موضوع دارای اهمیت، هر چه این دو عامل شدت یابد، بر شدت شایعه انجام شده بیشتر میشود. در این بین برخی نیز معتقدند که گویا هر شایعه ای بهره ای از حقیقت را دارد. حقیقت هایی که میتوانند سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یا هر نوع دیگر باشند.
عوامل شکل گیری شایعات در ایران
سانسور یکی از عوامل اصلی ایجاد شایعه در ایران است. درواقع سانسور از آنجایی که به علت کاهش اطلاعات خروجی راجع به یک موضوع میتواند ایجاد ابهام نماید، میتواند از عوامل زمینه ساز شایعه به شمار آید. هنگامی که افراد به شدت مشتاق کشب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی توانند اطلاعات موثقی بدست آورند، مستعد پذیرش شایعه ها میشوند. اگر پیش داوری افراد (در تایید یا نفرت)، چنین شایعه هایی را توجیه کنند، احتمال گسترش بیشتری دارند.
همچنین عدم وجود نظام اطلاع رسانی از دیگر عوامل شکل گیری شایعه در جامعه است. برخی بررسی ها نشان میدهد که متغیرهای سن و تحصیلات با پذیرش شایعه رابطه معنا داری وجود دارد، اما بین جنس و شغل با پذیرش شایعه رابطه معناداری وجود ندارد.همچنین ابهام در خبر و اهمیت موضوع در پذیرش شایعه تاثیر دارد و شایعه با موضوع سیاسی بیشتر مورد پذیرش قرار میگیرد.
بر اساس مدل بورن، پذیرش شایعه به سه عامل آثار ارتباط، آثاز چشم انداز و آثار موقعیت بستگی دارد. از بین این سه عامل دو عامل اول، به ترتیب به اهمیت وسایل ارتباطی و اهمیت تولید کننده شایعه اشاره دارند. عامل سوم که خود ناشی از آثار وضع و آثار آمادگی است. که آثار امادگی مربوط میشود به ظرفیت ابهام موضوع که میتواند موجب ایجاد شایعه گردد و آثار وضع در برگیرنده جنس، سن، تحصیلات ، شغل و اهمیت موضوع مورد شایعه است که میتواند از هر کدام از جنبه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را شامل شود.
همانطور که گفته شد پذیرش شایعه به اهمیت موضوع نیز مربوط است. آنچه واضح است فرهنگ از عوامل ایجاد اهمیت برای اشخاص است. بنابراین یکی از عوامل شکل گیری و شیوع شایعه را میتوان فرهنگ دانست که ذیل عنوان فرهنگ شایعه پذیری به این قبیل ظرفیت ها پرداخته میشود و برای کنترل تغییرات فرهنگی مورد بررسی قرار میگیرد.
فرهنگ شایعه پذیری
فرهنگ خود شامل نظاماتی از ارزش ها و احساسات است. نظاماتی که روشن کننده کنش های جمعی است. فرهنگ خود از سویی شامل مولفه های برآمده از شخصیت عاملان فردی است و از طرفی دیگر شامل مولفه های برآمده از نظام های اجتماعی است.
شایعات برای پذیرش نیازمند زمینه های تاریخی و فضاهای فرهنگی مشترکند چنانکه مردم یک مجموعه روایت‌های تاریخی مشترک هم دارند که بیشتر اعضایش آن را پذیرفته‌اند. به این روایت‌ها «تاریخ مردمی» گویند. درون جامعه روایت‌های عمومی وجود دارد هرچند روایت‌های رقیب و رقابت‌هایی به تبع این روایت‌ها در جامعه وجود دارد. لیکن فضاهای فرهنگی مشترکی درون هر یک از این جوامع وجود دارند که تا حدی با این نوع روایت های عمومی تعریف شده‌اند. این روایت های عمومی هویت سازند. این هویت‌ها هم، باور ساز اند و موجب عمل میشوند. تقریباً این تاریخ مردمی که از هر جامعه‌ای ذکر می شود ایدئولوژیک است چراکه روایت‌های ایدئولوژیک اغلب در قاب تاریخ می‌نشینند.
شایعه به خودی خود دارای مطلوبیتی عمومی است، هرچند به این موضوع اشاره ای واضح نشود ولی تعداد قابل توجهی از افراد داوطلب شایعه پراکنی اند. جامعه معمولا برای باورپذیر کرد بیشتر شایعات، آنان را به صورت روایتی در دل جامعه در می آورد.
روایت هایی که بیشترین اهمیت را در کنش جمعی دارند روایت‌های برآمده از فرهنگ عامه اند. قصه‌ها دارای زمینه اند این زمینه شامل زمان، مکان، وضعیت و شرکت‌کنندگان است. این وضع آغازین ممکن است از خوب یا بد، خوشایند یا ناخوشایند، عادلانه یا ناعادلانه باشد.
بر طبق دیدگاه سازه انگاران آدمی در دو جهان مادی و ذهنی زندگی میکند . ما برای فهم مسائل اجتماعی در جهان غیرمادی ، در قالب مقوله‌هایی مسائل را چارچوب‌بندی می‌نماییم . چارچوب‌هایی که گاهی ناشی از تجربه‌ها و هم‌دردی ما با قربانیان است .
گاهی ناشی از خرد عامه‌پسند است. یا اصلا ناشی از ادعاهایی است که درباره مسائل اجتماعی مطرح می‌شو. همه این‌ها میتوانند منبعی باشند برای مفهوم کردن شنیده‌ها و دیده‌ها. قبول یا رد هر ادعا ، وابسته به پذیرش یا عدم پذیرش ادعا توسط حضار است. در انتخاب مسئله اجتماعی نظر همه به اندازه‌ای هم محترم نیست. برخی که قدرت بیشتری دارند از قدرت تاثیرگذاری بیشتری نیز برخوردارند. ارزیابی‌های حضار به‌جهت نظرات اخلاقی‌شان ، توجه شان به امور و قدرتشان میتوانند متفاوت باشند .
همچنین همراه کردن تعداد زیادی لزوماً برای انتخاب یک مسئله اجتماعی لازم نیست . و برای تغییرات اجتماعی نیز به‌همین‌ترتیب. مشخص است که تعداد زیادی مسائل اجتماعی برای مطرح شدن و جلب توجه حضار باید وارد رقابت شوند . رقابتی که قرار است حضار از میان ادعاهای مختلف یکی را برگزینند و همانطور که پیش‌تر گفته شد به شرایط حضار و ادعا کنندگان برمی‌گردد .
فرهنگ شایعه پذیری در ایران
ما در ایران شاهد یک فرهنگ جمعی هستیم، فرهنگی که مثل آن در دیگر کشور ها قابل مشاهده نیست، این عمل تا آنجایی شدت می یابد که ما در برخی کشورها بخش هایی را به عنوان متولی افراد تنها داریم. این فرهنگ جمعی در ایران دو صورت مثبت و منفی دارد. فرهنگ سیاسی ایرانیان در دهه های اخیر نشان داده است که اعتمادی به نخبگان وجود ندارد. لذا اگرچه میشد از نخبگان به عنوان مراجع تحلیل بهره برد، لیکن شایعه سرعت بیشتری پیدا میکند و جامعه واکنش درستی نمیتواند داشته باشد. الگوهای نارس در فضای سیاست ورزی نخبگانی و توالی آن، منجر شده است که میانبرهای ذهنی عجین با مشکلات و بسترهای شایعه ایجاد گردد. همچنین نت بارگی بخش اعظمی از قشر تحصیل کرده که خود به عنوان مراجع عامه، عموم مردم هستند، با توجه به بسترهای آلوده ای که فضای نت در اختیار گذاشته است میتواند بسیار خطرناک باشد و موجب انحرافات جدی فکری ثانویه گردد. در جوامعی همچون ایران که فرهنگ شفاهی غلبه دارد، ظرفیت موثر واقع شدن شایعه به صورت قابل توجهی در مقابل سایر جوامع بالا میرود.
پس از تمام آنچه بیان شد میتوان اینگونه اظهارداشت که مهم ترین علل شکل گیری شایعات متاثر از فرهنگ شایعه پذیری در ایران عبارتند از:
۱. عدم اعتماد به نخبگان و از دست دادن مرجعیتشان در بین عموم مردم؛
۲. فرهنگ جمعی ایرانیان و شبکه ای بودن ارتباطات و تسریع انتشار شایعات؛
۳. شفاهی بودن فرهنگ ایرانیان و رقبت به شایعات به علت ابهام و اهمیتی که با خود همراه دارد؛
۴. مرجعیت قشر تحصیل کرده و سلبریتی نت باره و آلودگی فضاهای اینترنتی توسط اخبار غلط و گمراه کننده؛
۵. توالی الگوهای نارس در فضای سیاست ورزی نخبگانی و شکل گیری میانبرهای ذهنی عجین با مشکلات و بسترهای شایعه؛
۶. عدم تمایل بخش حکمرانی به انتشار سریع و شفاف و طبقه بندی شده اخبار و اطلاعات برای جلوگیری از ابهام و ارائه روایت اولینِ مغلوب کننده‌یِ دشمن؛
۷. مطلوبیت نسبی شایعه در بین عموم جامعه و ارزش شده‌گی این مطلوبیت؛
۸. وجود تعداد بسیار زیاد از شایعات و ضریب دهی عمومی به این شایعات در شبکه های اجتماعی توسط مردم؛
۹. عدم التفاط چندان به مسائل تاریخی و شکل گیری حافظه کوتاه مدت تاریخی؛
بررسی موردی سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین
اخیرا سندی برای همکاری ۲۵ ساله میان ایران و چین به امضای هر دو طرف رسیده است که آغازی بر شایعات بسیاری از قبیل واگذاری چند جزیره از جمله کیش به چینی ها، حضور ۵۰۰۰ نیروی نظامی چینی برای تامین امنیت منافع چین، دفن زباله‌های هسته‌ای چین در بیابان‌های ایران، فروش مواد اولیه ارزان به چین و واگذاری حق برداشت از معادن اصلی کشور و همچنین به کارگیری مزارع عظیم ماینینگ در ایران توسط چین بوده است.
در ادامه به صورت گام به گام به بررسی شایعات پیرامونی موضوع انتخابی میپردازیم.
۱. حافظه کوتاه مدت تاریخی و ترسیم دلخواه ماجرای سند همکاری توسط رسانه‌های ضد ایرانی و همراهان داخلی آنان:
برخی تلاش داشتند تا با بهره گیری از حافظه کوتاه مدت تاریخی، روایتی به دلخواه خود را ترسیم نمایند. چنانکه سعی نمودند تا با سری و مخفیانه عنوان کردن این قرارداد و مقایسه آن با قراردادهای ترکمن چای و گلستان، سند همکاری را یک معاهده الزام شرم آور خطاب نمایند. برای مثال محمود احمدی نژادی در اظهار نظری اعلام کرد: « هر قراردادی که مخفیانه و بدون در نظر گرفتن خواست و اراده ملت ایران با طرف‌های خارجی منعقد شود و برخلاف منافع کشور و ملت باشد، معتبر نیست و ملت ایران آن را به رسمیت نخواهد شناخت
اظهارات خلاف واقع احمدی نژاد در خصوص قرارداد 25 ساله همکاری ایران و چین؛این در حالی است که بند ۶ بیانیه رسمی ایران و چین در سال ۱۳۹۴، به صورت رسمی و علنی به سند همکاری 25 ساله ایران و چین اشاره شده بود :« نظر به اراده راسخ طرفین برای توسعه روابط دو کشور و با توجه به مکمل بودن ظرفیتهای اقتصادی و همچنین وجود زمینه های مختلف همکاری در عرصه های انرژی، زیرساختی، صنعتی، فناوری و سایر زمینه های مشترک، دو طرف توافق می نمایند رایزنی ها و مذاکرات لازم جهت انعقاد قرارداد همکارهای جامع 25ساله را در دستور کار قرار دهند.» همچنین در همان زمان در دیدار آیت الله خامنه‌ای و نخست وزیر ژاپن به صورت رسمی به این موضوع به عنوان یک سند موثر و راهبردی اشاره شد. همچنین مجددا آقای ظریف وزیر امورخاجه ایران در شهریور سال ۱۳۹۸ دوباره به این سند همکاری اشاره کرده بود.
۲. مرجعیت قشر تحصیل کرده و سلبریتی نت باره و آلودگی فضاهای اینترنتی توسط اخبار غلط و گمراه کننده:
یک خبرگزاری انگلیسی به اسم پترولیوم اکونومیست پس از انتشار اخبار جعلی مبنی بر ورود ۵۰۰۰ نیروی نظامی چینی و برخی شایعات دیگر، خبر تولیدی خود را حذف کرد. این در حالی بود که به نقل از این خبر، اخبار تولیدی زیادی متاثر از آن توسط رسانه های همسو با آن منتشر شد.
در همین بین برخی سلبریتی ها مانند گلشیفته فراهانی با هر نیتی اقدام به بازنشر برخی این شایعات میکند. و مورد انتقاد مردم قرار میگیرد.
۳. وجود حس خودتحقیری نسبت به غربی ها و نامیمون دانستن ارتباطات با طرف های غیر غربی.
۴. عدم اعتماد به رسانه ملی و مسئولین ذی ربط در خصوص اظهاراتشان پیرامون موضوع.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
واضح است که آنچه بیان شد تنها تحلیلی سامان مند از علل آشکاری بود که موجب شکل گیری شایعات میگردند. عللی که پژوهشگر تلاش داشت تا با بیان مسئله فرهنگ و تاثیر گذاری آن در قالب فرهنگ شایعه پذیری به بررسی آن بپردازد.
در ادامه پژوهشگر رسالت خود میداند پیشنهاداتی را برای کنترل روند ایجاد و گسترش شایعه در ایران ارائه نماید:
۱. جلوگیری از سانسور و ارائه شفاف از رویدادهای پدید آمده به عنوان اولین روایت در پدیده های رخ داده.
۲. افزایش بسته های آموزش سواد رسانه و آشنا نمودن عموم مردم در قالب رسانه ملی و نظام آموزشی برای مصون سازی افراد از شکل گیری شایعات.
۳. افزایش ارتباطات میان مسئولین و مردم و تقویت جامعه مدنی برای گسترش اعتماد میان مردم و مسئولین و تبدیل شدن آنان به مراجع خبری و اطلاعاتی.
۴. مدیریت رویدادها از قبل از شکل گیری( رویدادهای قابل پیش بینی) برای جلوگیری از تبعات ناشی از شایعه.
۵. بازتکرار حوادث گذشته و تعیین ارتباط با طرف های درگیر با ایران جهت تقویت حافظه تاریخی عمومی.
۶. بهره گیری از «تاریخ مردمی» برای ترسیم روایت های غالب مطلوب.
افزایش ارتباطات میان مسئولین و مردم و تقویت جامعه مدنی برای گسترش اعتماد میان مردم و مسئولین و تبدیل شدن آنان به مراجع خبری و اطلاعاتی. 
