آیا قطر می تواند برجام را احیا کند؟

جمهوری اسلامی ایران، قطر را به عنوان شریک راهبردی قابل اعتماد و یکی از معدود کشورهای عربی خلیج فارس می داند که روابط خصمانه ای با آن ندارد. دو کشور با وجود روابط تجاری محدود، درباره مسائل متعدد سیاست خارجی هم گرایی نزدیکی دارند که می توان به موضوع اخوان المسلمین، درگیری اسرائیل و فلسطین و آینده افغانستان پرداخت. قطر به همراه عمان تنها عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) معمولاً به دنبال کاهش اثرات بیانیه های آتشین شورا علیه ایران بوده است.
احیای توافق هسته ای منوط به این است که ایالات متحده و ایران اختلافات فیمابین را حل و فصل کنند و درباره چگونگی شروع مجدد اجرای توافق به تفاهم دست یابند. کارشناسان و تحلیلگران بر این باورند رفت و آمدها می تواند طولانی تر شود و دورنمای تفاهم را مبهم کند. اوایل هفته جاری پاسخ ایران به تصمیم آمریکا درباره متن پیش‌نویس اتحادیه اروپا برای احیای برجام به وسیله وزارت امور خارجه آمریکا غیرسازنده خوانده شد. قطر در اینجا به دنبال آن است دوباره خود را به عنوان مرکز و محل میانجی گری میان دو طرف نشان دهد.

محمد بن عبدالعزیز الخلیفی، دستیار وزیر امور خارجه قطر در مسائل منطقه ای یکشنبه برای دیدار با علی باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایران به تهران سفر کرد. درباره آنچه که این دو دیپلمات گفت و گو کردند اطلاعات کمی فاش شده است؛ اما خبرگزاری قطر به نقل از الخلیفی تأکید می کند، قطر آرزوی توافقی میان واشنگتن و تهران دارد و آن را در راستای امنیت و ثبات منطقه می داند.

25 آگوست، یک روز پس از پاسخ آمریکا به اتحادیه اروپا درباره پیشنهاد احیای برجام، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران با همتای قطری خود، محمد بن عبدالرحمن آل ثانی تلفنی گفت‌وگو کرد که توافق هسته ای موضوع اصلی بحث بود. قطر از سرعت پایین دیپلماسی ایران و آمریکا ناراضی است و به دنبال متقاعد کردن دولت ایران و نهایی کردن توافقی است که بیشتر بازیگران منطقه معتقدند از آتش سوزی نظامی در منطقه و رقابت تسلیحات هسته ای میان بازیگران منطقه ای جلوگیری می کند.

در ماه‌های اخیر دیدارها و تماس‌های تلفنی متعددی میان مقام های ایرانی و قطری انجام شد و وجه مشترک همه ارتباطات، ضرورت بازگشت متقابل به پایبندی به توافق هسته‌ای است که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ آز آن خارج شد.  قطر یکی از تنها پنج کشوری بود که آیت الله رئیسی در نخستین سال ریاست جمهوری خود به آن سفر کرد. شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر دو بار در تهران با رئیسی گفت و گو کرد که عمدتاً درباره مأموریت هایی برای کاهش تنش های ایران و آمریکا بود."

عبدالرسول دیوسالار، کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در انستیتو میدل ایست آی گفت: "عمانی‌ها میانجی گر باتجربه‌تری هستند که به راحتی در هیچ نوع گفت‌وگویی که لزوماً تضمینی برای موفقیت نیست یا ارزش راهبردی خاصی ندارد، دخالت نمی کنند. قطر بیشتر شبیه کارآفرین در سیاست جهانی است که آماده سرمایه گذاری در سبدهای بیشتری از موضوعات است. برای گسترش نقش خود جاه طلب تر و آماده مشارکت در تلاش های مختلف است که امکان دارد نتیجه فوری ایجاد نکند.
روابط ایران و قطر با این واقعیت تقویت می شود که آنها در بزرگترین میدان گازی جهان یعنی میدان گازی پارس جنوبی/گنبد شمالی مشترک هستند. همچنین در جریان بحران دیپلماتیک خلیج فارس در سال‌های 2017-2021، زمانی که عربستان سعودی، امارات، بحرین و مصر روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کردند و چندین کشور عربی دیگر در اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه دوحه به آنها پیوستند، ایران آشکارا در کنار قطر قرار گرفت و به این کشور اجازه داد در میان محاصره هوایی، زمینی و دریایی از حریم هوایی ایران استفاده کند. کارشناسان می گویند چشم انداز قطر برای بهبود روابط تهران و واشنگتن را باید در پس زمینه مأموریت عموماً فعال این کشور عرب به عنوان میانجی دیپلماتیک دید.

تلاش‌های میانجی‌گری قطر به ایران و آمریکا محدود نمی‌شود، بلکه شامل تلاش‌ها برای دستیابی به توافق‌های صلح میان دولت نظامی چاد و گروه‌های مخالف میان حزب‌الله و دولت لبنان، دارفور و سودان، طالبان و ایالات متحده است. 28 ژوئن دوحه میزبان دور جدیدی از مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا و نخستین بار بود از زمان آغاز مذاکرات در نوامبر 2021، فرایند گفت وگوها از وین خارج شد. گرچه انتظارات برای دستیابی به موفقیت بالا بود، اما دو طرف رقیب همچنان دارای اختلاف هستند.  با وجود این، داوطلب شدن قطر برای ایفای نقش به عنوان واسطه قابل توجه بود و نقش جدی تر این کشور را در آینده نشان می داد.

خصومت‌های میان ایران و آمریکا در چهار دهه گذشته ریشه‌دار بوده، به شکل قارچ رشد کرده است و همانطور که اوضاع پیش می‌آید، نشانه‌های کمی از فروپاشی نشان می‌دهد. اما مانند دیگر شرکای عرب عمده ایران یعنی عمان و کویت، قطر انگیزه های قوی برای اصلاح اصطکاک و تنش میان دو کشور دارد و به دلیل برخورداری از روابط صمیمانه با تهران و واشنگتن، در موقعیت بهتری برای تنش زدایی میان آنها قرار دارد."

حمیدرضا عزیزی، عضو مدعو در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت (SWP) در برلین گفت: "قطر منافع آشکاری در پایان دادن به خصومت‌ها میان ایران و ایالات متحده دارد. قطر از سویی شریک نزدیک آمریکا در منطقه، میزبان نیروهای آمریکایی و اکنون در حال برقراری روابط نزدیک با سایر اعضای ناتوست و از سوی دیگر همسایه ایران به شمار می رود و مانند بسیاری از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، اگر جنگی میان ایران و ایالات متحده اتفاق بیفتد، قطر نیز تحت تأثیر منفی آن قرار خواهد گرفت. این یکی از دلایل اصلی قطر برای میانجی گری اختلافات میان آمریکا و ایران است."