چرخش ترکیه به سمت کشور‌های عربی حوزه خلیج‌فارس

«رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه نخستین دور سفر‌های منطقه‌ای خود را پس از انتخاب مجدد به عنوان ریاست‌جمهوری به مقصد کشور‌های عربی رقم زد. وی ابتدا به عربستان رفته و با «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان سعودی دیدار کرد. کارشناسان هدف اصلی سفر اردوغان به عربستان، قطر و امارات را جذب منابع مالی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای خروج از بحران اقتصادی در ترکیه ارزیابی کرده‌اند؛ به ویژه در شرایطی که تورم این کشور روند صعودی یافته و ذخایر ارزی این کشور نسبت به سال گذشته ۷ برابر کاهش یافته است.

اردوغان در سخنانی قبل از سفر به عربستان نیز گفت که همکاری‌های اقتصادی، محور اصلی این سفر‌ها را تشکیل می‌دهد. در واقع اردوغان تأکید کرده که دستور کار اولیه آنکارا برای سفر به سه کشور ثروتمند حاشیه خلیج‌فارس، فعالیت‌های تجاری و پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک است؛ به طوری که علاوه بر جذب این سرمایه‌ها در داخل ترکیه، برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که اردوغان قصد دارد ضمن عادی‌سازی روابط با بشار اسد، از سرمایه کشور‌های عربی برای گرفتن دست بالا در بازسازی سوریه نیز استفاده کند.

همچنین در شرایطی که دولت ترکیه به تازگی اعلام کرده میزان صادرات این کشور در رکوردی بی‌سابقه به بیش از ۲ میلیارد دلار در روز رسیده، او قصد دارد در دور جدید ریاست‌جمهوری خود از مزیت‌های اقتصادی ترکیه برای کسب درآمد‌های ارزی به ویژه در میان اعراب خلیج‌فارس نهایت بهره‌برداری را انجام دهد.

شایان ذکر است روابط تجاری ترکیه با عربستان، امارات و قطر از ۱.۶ میلیارد دلار به ۲۲ میلیارد دلار در طول ۲۰ سال گذشته افزایش یافته است. به همین دلیل است که اردوغان در این سفر‌ها بیش از ۲۰۰ فعال اقتصادی ترکیه را به همراه خود برده و درصدد توسعه این همکاری‌هاست. ثقل مسائل اقتصادی در حدی بود که اردوغان در جده یک خودروی برقی ساخت ترکیه را به ولی‌عهد سعودی هدیه داد و او اردوغان را با این خودرو به هتل محل اقامتش رساند.

اردوغان امیدوار است همزمان با توافقات سیاسی، امنیتی و نظامی، برخی قرارداد‌های زیرساختی را نیز برای شرکت‌های ترکیه‌ای در راستای طرح چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان به دست آورد؛ امری که گفته می‌شود در طول دو دهه گذشته تعداد پروژه‌های پیمانکاران ترکیه‌ای افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته و با توجه به دو طرح عظیم شهر هوشمند «نئوم» و منطقه گردشگری «ساحل دریای سرخ»، قرار است صد‌ها میلیارد دلار سرمایه دیگر نیز از سوی دولت سعودی به این طرح‌ها اختصاص یابد.

از طرفی، بحث توافق دو کشور برای خرید پهپاد‌های ترکی «بایکار» از اهمیت زیادی برخوردار است. البته وزارت دفاع عربستان، جزئیات دقیقی از این توافق ارائه نکرده، اما گفته است که یک قرارداد با شرکت ترکیه‌ای بایکار برای خرید پهپاد امضا کرده که هدف آن، تقویت بنیه دفاعی و نظامی ریاض است. آنکارا و ریاض قرارداد‌هایی در زمینه سرمایه‌گذاری مستقیم، صنایع دفاعی، انرژی و ارتباطات به امضا رسانده و مدیرعامل شرکت پهپادسازی بایکار در پیامی توئیتری تصریح کرده است که توافق دوجانبه به منظور ارسال پهپاد‌های ترکیه به عربستان، بزرگ‌ترین قرارداد صادرات تسلیحات دفاعی و هوایی در تاریخ دو کشور به شمار می‌آید.

هرچند هدف اصلی سفر اردوغان به عربستان و دیگر کشور‌های منطقه عمدتاً اقتصادی است؛ اما مسائل سیاسی هم در این سفر مطرح است. ضمن اینکه آنکارا و ریاض طی سال‌های اخیر روابط خوبی با هم برقرار کرده‌اند؛ اما همچنان به دلیل همراهی و همکاری ترکیه با قطر، این روابط حساس است. عربستان می‌خواهد ترکیه از تعداد نیروهایش در کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس بکاهد و معتقد است برای ترمیم روابط به این تغییرات نیاز دارد.

علاوه بر این، مسئله سوریه نیز از موضوعات مطرح میان اردوغان با رؤسای جمهور این کشورهاست. با وجود اینکه عرب‌ها سوریه را در اتحادیه عرب پذیرفتند؛ اما به حضور نیرو‌های ترکیه در سوریه هم حساس هستند و اردوغان را به گفت‌وگو با بشار اسد و حل و فصل مسائل میان این دو کشور ترغیب می‌کنند. در هر حال، یک کشور غیر عرب، خاک یک کشور عرب را تصرف کرده است و این مسئله برای کشور‌های حوزه خلیج‌فارس قابل قبول نیست. از طرفی، بین ایران و عربستان و ترکیه همواره از گذشته رقابت است و حالا امارات هم به این جمع اضافه شده است. از این رو یک رقابت ژئوپلیتیکی در منطقه میان این کشور‌ها شکل گرفته و هر کدام از کشور‌ها به هم نزدیک شوند، کشور سوم یا چهارم به طور طبیعی نگران رابطه آنها می‌شود.

ترکیه به ویژه پس از بهار عربی دچار واگرایی‌های اساسی با امارات و عربستان شده بود. همچنین قتل «جمال قاشقجی» روزنامه‌نگار منتقد سعودی که در کنسولگری عربستان در استانبول صورت گرفت، تبدیل به یک نقطه تاریک در روابط میان آنکارا و ریاض شد. با این حال، در دوره جدید اردوغان نه تنها برای نجات اقتصادی به دنبال پول اعراب است؛ بلکه قصد دارد در سیاست خارجی و منطقه‌ای خود نیز ضمن تقویت رابطه با عربستان و امارات، افزایش نفوذ ژئوپلیتیک ترکیه در خاورمیانه را نیز دنبال کند.

میزان توفیق اردوغان بستگی به استقبال اعراب از رویکرد جدید آنکارا دارد که طبعاً منوط به برخی شروط از جمله کاهش نفوذ و حضور نظامی ترکیه در منطقه و خصوصاً عقب‌نشینی نیرو‌های نظامی از سوریه خواهد بود. البته ترکیه دست‌کم در کوتاه‌مدت بعید است در پروژه‌های نظامی منطقه‌ای خود تجدیدنظر کند و دست به عقب‌نشینی از خاک سوریه بزند؛ بنابراین اردوغان تلاش خواهد کرد با اولویت اقتصاد و در سایه منافع مشترک دوجانبه، نظر مثبت اعراب را نسبت به همکاری و سرمایه‌گذاری تازه جلب کند.