ترکیه و همسایگان؛ موضوع تنش‌ها چیست؟

جمهوری ترکیه یک کشور مهم در تحولات جهان اسلام و با سابقه تاریخی قابل توجه است. ترکیه  با کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، و گرجستان، سوریه، و با بلغارستان و یونان همسایه‌است. همچنین ترکیه از شمال با دریای سیاه، از باختر با دو دریای کوچک مرمره و اژه، و از جنوب باختر با دریای مدیترانه مرز آبی دارد. سوال یادداشت حاضر این است که ترکیه با همسایگان‌ش در چه حوزه‌هایی اختلاف دارد؟ و ابعاد و شدت این اختلافات چگونه است؟

تنش­هایی که ترکیه با ایران ایجاد می­کند چیست؟
در متون و کتب آکادمیک روابط بین‌الملل از کشورهای‌ داعیه‌دار هژمونی غرب آسیا و ام‌القرای جهان اسلام سخن گفته شده است که ترکیه و ایران هر دو می‌توانند این مدعیان باشند. در اکثر موارد ائتلاف‌ها و صف‌بندی‌های دو کشور در منطقه غرب آسیا متفاوت و دارای تعارض با یکدیگر است. بحث نوعثمانی­ گری در این حوزه قرار گرفته و قابل تبیین است.
ترکیه، بزرگ‌ترین عضو ناتو در منطقه، در سپتامبر 2011 میزبان ایجاد سپر موشکی ناتو بود که باعث ایجاد بحران بین ترکیه و ایران شد. ایران مدعی شد که سپر موشکی توطئه آمریکا برای محافظت از اسرائیل در برابر هرگونه حمله متقابل درصورتی‌که اسرائیل تأسیسات هسته‌ای ایران را هدف قرار دهد، است. آیت‌الله خامنه‌ای همچنین تأکید کرد که ترکیه باید در سیاست‌های خود در قبال سوریه، سپر موشکی و ترویج سکولاریسم در جهان عرب پس از بهار عربی تجدیدنظر کند. ترکیه در موارد متعدد با شبه‌نظامیان شیعه مورد حمایت ایران مانند حزب‌الله و اصحاب الکهف درگیر شده است.

در کنار این‌ها روابط خوب ترکیه و اسرائیل. روابط دو کشور را  پیچیده کرده است . همچنین ایران و ترکیه هر دو برای نفوذ در خاورمیانه از طریق حمایت از نمایندگان مخالف به عنوان بخشی از یک درگیری نیابتی می‌جنگند.
ایران قاطعانه از دولت سوریه بشار اسد (که بیشتر از علوی‌ها تشکیل شده) حمایت می‌کند، درحالی‌که دولت عدالت و توسعه در ترکیه (که ریشه در اسلام سیاسی دارد) از مخالفان سوری (که عمدتاً از مسلمانان سنی تشکیل شده است) حمایت می‌کند. درباره جنگ یمن نیز، مواضع ترکیه و ایران همسو نبوده و باعث تنش‌های لفظی میان دو کشور گردید.

اما این­رزوها مهمترین عامل درگیری­های لفظی ترکیه با ایران مسئله کریدور زنگه­زور است. ترکیه از ارمنستان می­خواهد که بین­المللی شدن کریدور را بپذیرد. این درحالی­ است که بین­المللی شدن کریدور، در تعارض با منافع اقتصادی، تجاری و حتی امنیتی ایران است.ایران از نقش ترکیه در درگیری‌های قره‌باغ انتقاد کرده است و از ترکیه می‌خواهد به‌جای افزودن «سوخت به آتش» از طرح‌های صلح حمایت کند. روابط بین ترکیه و ایران پس از آن که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه شعری را خواند که اراضی آذربایجان ایران را قلمرو جمهوری آذربایجان خواند وخیم شد. ترکیه توانسته است بر خطرات پان‌ترکیستی و تهدیدات تجزیه‌طلبانه برای ایران  به‌صورت غیرمستقیم اثرگذار باشد.
ترکیه با توجه و تمرکز بر «نوعثمانی­گری» ترک­های جهان را از خود می­داند و بر خود واجب می­داند تا در امور کشورهای ترک­زبان و یا کشورهایی که در آن ترک­زبانان زندگی ­می­کنند مداخله و نقش پدر و یا برادر بزرگتر را ایفا نماید. ترکیه همچنین به مصادره اسطوره‌های فرهنگی، علمی و ادبی ایرانی پرداخته است.

-موضوع اختلاف ترکیه و یونان
تئوری وطن آبی ترکیه خواهان قدرت­گیری ترکیه در دریای مدیترانه است. ترکیه معتقد است که پیمن لوزان، سیادت ترکیه بر این دریا را نابود ساخته است. بزرگترین تنش ترکیه در حوزه مدیترانه با یونان است.  اختلافات ترکیه و یونان بر سر دریای اژه مربوط به «وضعیت موجود دریای اژه» است که توسط پیمان صلح لوزان در سال 1923 ایجاد شد. معاهده لوزان با هماهنگ‌کردن منافع حیاتی هر دو کشور از جمله منافع در دریای اژه، تعادل سیاسی بین یونان و ترکیه برقرار کرد. تسلیح جزایر اژه بر طبق معاهده لوزان ممنوع است؛ اما ترکیه می‌گوید یونان به تسلیح جزایر روی آورده است.

سایت وزارت خارجه ترکیه درباره اختلافات یونان و ترکیه در دریای اژه می‌نویسد:  «راه پیشرو برای حل اختلاف بحث در مورد اختلافات است که باید بر اساس احترام متقابل و با تمایل برای رسیدن به مصالحه انجام شود؛ بنابراین، خط اصلی ترکیه این بوده است که مذاکرات معنادار و نتیجه‌گرایانه بین ترکیه و یونان باید تنها راه حل‌وفصل مسائل دریای اژه باشد. پس از بحران‌های اخیر که بار دیگر ماهیت تشدیدکننده روابط ترکیه و یونان در دریای اژه را ثابت کرده بود، ترکیه رویکرد انعطاف‌پذیرتری را برای راه‌حل اتخاذ کرده است». این اختلاف درباره روابط ترکیه با قبرس نیز صادق است.
ترکیه و یونان بر سر مسائل اقلیت مسلمان ترک در تراس نیز دارای اختلافاتی هستند؛ انکارا می‌گوید که یونان حقوق مسلمانان ترک در این کشور را نقض نموده است.

-موضوع اختلاف ترکیه و بلغارستان
تنش‌ها بین بلغارستان و ترکیه در آستانه برگزاری دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری بلغارستان در 21 نوامبر 2021 با اعتراضات علیه مداخله ادعایی ترکیه در انتخابات بلغارستان اتفاق افتاد. تعداد شهروندان بلغارستانی مقیم ترکیه که در رای گیری 14 نوامبر - زمانی که بلغارستان هم‌زمان انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری را برگزار کرد - در مقایسه با دو انتخابات عمومی قبلی که در سال جاری برگزار شد، به طور غیرعادی بالا بود و باعث شد سیاستمداران بلغاری از آنکارا درخواست کنند که مداخله نکند.

-موضوع اختلاف ترکیه و قبرس
ترکیه و متحدش جمهوری ترک قبرس شمالی در حال پیشبرد طرح خود برای توسعه شهر واروشا هستند. جمهوری قبرس که از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته شده است با این اقدام مخالف است و این موضوع به اختلاف بین ترک‌ها و یونانی‌های قبرس در این جزیره و همچنین اختلافات ترکیه با همسایگان مدیترانه شرقی خود مربوط می‌شود. اردوغان در سپتامبر 2023، خواهان به رسمیت شناخته‌شدن جمهوری ترک قبرس شمالی شد.

-موضوع اختلاف ترکیه و ارمنستان
کشتار ارامنه توسط امپراطوری عثمانی از اولین نشانه‌های تاریخی اختلافات ترک‌ها و ارامنه بوده است.  پس از ایجاد کشور مستقل ارمنستان ناشی از فروپاشی اتحاد شوروی به دلیل اختلافات ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر منطقه ناگورنو قره‌باغ، اختلاف ارامنه و ترک‌ها جدی‌تر شد. در سال 1993، ترکیه به دلیل حمایت از آذربایجان، با بستن مرزهای خود با ارمنستان به جنگ در قره‌باغ کوهستانی واکنش نشان داد. اگرچه ترکیه و ارمنستان روابط دیپلماتیک ندارند، اما دیپلماسی پشت‌صحنه بین دو طرف ادامه دارد. گروه‌های درون دو ایالت هم این مذاکرات محرمانه را تأیید می‌کنند و هم تکذیب. پاسخ ترکیه به پیشنهاد میانجی‌گری ایران، یعنی اینکه «ما از قبل با ارمنستان صحبت می‌کنیم»، این دیپلماسی پنهان را آشکار کرد. در پی بحران گرجستان و روسیه، آنکارا یک ابتکار دیپلماتیک چندجانبه، پلت فرم ثبات و همکاری قفقاز را ساده کرد و اعلام کرد که می‌خواهد ارمنستان به پروژه جدید بپیوندد.

ترکیه می‌خواست ایروان را برای یافتن راه‌حل عادلانه برای مشکلات ارضی خود با آذربایجان تحت‌فشار قرار دهد. پس از سال‌ها سنگ‌اندازی و اصرار بر شرایط پیش از تعامل از سوی ترکیه، رهبری ارمنستان سرانجام به سیاست عادی‌سازی روابط با همسایه خود دست‌یافت. باتوجه‌به افزایش تلاش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای برای حل مشکلات آذربایجان و ارمنستان، زمان آن فرا رسیده بود که سیاست انزوای ترکیه با رویکردی فراگیرتر جایگزین شود.

-موضوع اختلاف ترکیه و سوریه
یکی از موارد بارز اختلاف میان دو کشور به مسئله کردها برمی‌گردد. کردها روابط خوبی با دولت سوریه دارند که این امر برای دولت ترکیه قابل‌پذیرش نیست. هم‌زمان با آغاز بحران سوریه، دو کشور بر سر نابودی و حفظ گروه‌های کردی به اختلاف برخاستند. درحالی‌که گروه‌های کردی رابطه خوبی با دمشق دارند از نظر آنکارا تروریست‌هایی هستند که باید نابود شوند. به حدی که ترکیه عملیات سپر فرات را برای نابودی و مقابله با کردهای پ ک ک رقم زد. مخالفان دولت بشار اسد نیز توسط دولت ترکیه به صورت غیر مستقیم و یا مستقیم حمایت در خلال سالهای جنگ حمایت می‌شدند.

مسئله دیگر اختلاف ترکیه و سوریه بر سر منابع آبی دجله و فرات است. سدسازی بی‌رویه ترکیه باعث کمبود آب در سوریه و خسارات گسترده به زمین‌های کشاورزی در این کشور شد.
درحالی‌که آنکارا موضع خوبی به اسرائیل دارد. اما رابطه آنکارا - تل‌آویو برای سوریه قابل‌پذیرش و درک نیست؛ چرا که اسرائیل دشمن اسد و دولت وی در سوریه است.
همچنین در شرایط فعلی بحران پناهندگان و مهاجرین سوری به ترکیه، می‌تواند عامل تنش‌زا برای روابط دو کشور باشد.
درباره بنادر سوریه در دریای مدیترانه هم می‌توان گفت که می‌تواند در درازمدت منافع اقتصادی و تجاری ترکیه را تحت‌تأثیر قرار دهد.

-موضوع اختلاف ترکیه و عراق
اتحادی از مبارزان کرد موسوم به پیشمرگه نیز در عراق شکل گرفت، جایی که دولت اسلامی به سمت منطقه خودمختار کردستان در بخش شمالی این کشور پیشروی کرده بود. ارتش ترکیه به طور منظم پایگاه‌های حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) را در عراق هدف قرار می‌دهد و در سال 2019 ترکیه عملیات پنجه را آغاز کرد، یک حمله زمینی و زمینی که باعث شد ترکیه پایگاه‌های نظامی خود را در خاک عراق ایجاد کند.

از آن زمان، ترکیه از این پایگاه‌ها برای طراحی حملات و حملات هوایی، از جمله آزمایش یک موشک بالستیک جدید، در کردستان عراق استفاده کرده است. دولت عراق با شکایت علیه نقض حاکمیت خود پاسخ داده و نیروهای کرد به پایگاه‌های ترکیه حمله کرده‌اند.
 دولت ترکیه استدلال می‌کند  که پ.ک.ک با ایجاد یک کریدور تروریستی بین عراق و سوریه تلاش دارد تا  این دو منطقه را متحد کند؛ بنابراین ترکیه می‌خواهد تا دولت عراق این گروه را به‌عنوان یک گروه تروریستی شناسایی کند. بااین‌حال عراق تاکنون موضع مطلوب ترکیه را  در پیش نگرفته است.

صادرات اقلیم کردستان از طریق خط لوله اقلیم کردستان به فیش - خابور در مرز شمالی عراق جریان می‌یابد، جایی که نفت وارد ترکیه می‌شود و به بندر جیهان ترکیه در سواحل مدیترانه پمپ می‌شود. دولت فدرال عراق می‌گوید که بازار دولتی تنها شرکتی است که مجاز به مدیریت صادرات نفت خام از طریق جیهان است. عراق در سال 2014 به دلیل نقش ترکیه در تسهیل صادرات نفت از کردستان بدون موافقت دولت فدرال در بغداد، به اتاق بازرگانی بین‌المللی مستقر در پاریس (ICC) درخواست داوری کرد.عراق اعلام کرد که با حمل و ذخیره نفت از کردستان و بارگیری آن بر روی تانکرها در جیهان بدون موافقت بغداد، آنکارا و شرکت انرژی دولتی ترکیه، مفاد توافق‌نامه خط لوله عراق و ترکیه را که در سال 1973 امضا شده بود، نقض کردند.

-سد سازی‌های بی‌رویه ترکیه و بحران آب برای همسایگان
سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه، تحت عنوان پروژه‌های گاپ، داپ، کاراکورت، سویلمز و قارین قلعه، منجر به بحران بی‌آبی و کشورهای منتفع از این رودخانه‌های بین‌المللی همچون عراق، سوریه، ایران، آذربایجان و ارمنستان می‌شود. کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست، این سدسازی‌ها را علت بحران‌های زیست‌محیطی  (همچون ریزگردها و کاهش حقابه کشورها و حتی تهدید اکوسیستم خلیج‌فارس) در آینده منطقه می‌دانند که حتی غرب و شمال غرب ایران را نیز در بر می‌گیرد. در نتیجه اینکه بحران هیدروپلیتیکی بر روابط ترکیه و همسایگان حاکم است.

رویایی اتحادیه اروپا 

در پایان این بحث بهتر است به یک چالش مهم و بین­ المللی ترکیه بپردازیم. این چالش بزرگ برای ترکیه ، بحث عضویت این کشور در اتحادیه اروپایی است. مذاکرات ترکیه و اتحادیه اروپا برای عضویت این کشور در اتحادیه 18 سال طول کشیده و از نظر برخی از کارشناسان به دلایلی امکان عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی وجود ندارد. عدم رعایت معیارهای کپنهاگ سبب شده که ترکیه نتواند به این خواسته طولانی­مدت خود برسد. این معیارها شامل  نیاز به ثبات نهادها، دموکراسی، حاکمیت قانون، حقوق بشر و احترام به حقوق اقلیت ها است. همچنین نگرانی­ها در مورد آزادی بیان، آزادی رسانه ها همچنان باقی است. موانع حقوقی، اقتصادی و سیاسی پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا روند پذیرش این کشور به اتحادیه را دشوار ساخته است. از آلمان و فرانسه می­توان به عنوان مخالفان اصلی الحاق ترکیه به اتحادیه اروپایی نام برد.

نتیجه‌
به‌طورکلی و نتیجه مبحث فوق‌الذکر، ترکیه با همسایگان خود در حوزه موضوعات مبارزه با تروریسم، منابع آبی و مبحث سدسازی بر روی رودخانه­های بین­المللی، منابع انرژی، تسلیح جزایر و مباحث قومیتی دارای اختلاف و تنش است. با تلاش و توجه ترکیه بر تئوری نوعثمانی­گری و بحث وطن­آبی همواره این کشور دارای اختلافات حقوقی، سیاسی، فرهنگی و قومیتی با همسایگان آبی و خاکی خود خواهد بود. در امتداد این­گونه اختلافات، بحث پیوستن این کشور به اتحادیه اروپایی، به صورت یک رویایی درآمده که تا به امروز محقق نگردیده است.