خطرناک! اما کم نقش

سهم مازوت در آلودگی هوا اندک است و حتی اگر استفاده از آن متوقف شود، مشکل خاموشی‌های برق ادامه خواهد یافت. در واقع، علت اصلی قطعی‌ها، ناترازی در تأمین انرژی، کمبود سوخت مایع و مشکلات ساختاری در شبکه برق کشور است، نه مازوت‌سوزی. در روز‌های اخیر، دو موضوع «مازوت‌سوزی» و «خاموشی برق» به یکی از کلیدواژه‌های اصلی مباحث انرژی و محیط‌زیست در فضای رسانه‌ای و مجازی کشور تبدیل شده‌اند. در این میان، دو دیدگاه متفاوت در حال شکل‌گیری است. گروهی معتقدند، در نیروگاه‌ها چاره‌ای جز استفاده از مازوت نیست؛ چرا که در وضعیت بحرانی تأمین انرژی و بروز ناترازی‌های شدید در شبکه برق، تنها راه‌حل موجود برای تولید برق پایدار در فصل‌های سرد سال، استفاده از سوخت‌های مایع، همچون گازوئیل و مازوت است. این گروه بر این باورند که اگر سوخت مازوت به نیروگاه‌ها تحویل نشود، خاموشی‌های گسترده‌ای در انتظار مردم خواهد بود؛ امری که می‌تواند مشکلات بیشتری را در پی داشته باشد. از سوی دیگر، گروهی دیگر تأکید دارند استفاده از مازوت به دلیل آلودگی‌های شدید زیست‌محیطی و تهدید سلامت عمومی، هرگز قابل‌قبول نیست. این گروه به شدت نگران پیامد‌های زیان‌بار استفاده از این سوخت سنگین برای هوا و سلامت مردم هستند و معتقدند، در کوتاه‌مدت با حذف سوخت مازوت از نیروگاه‌ها تنها قطعی برق مقطعی خواهیم داشتم، لذا می‌توان با برنامه‌ریزی و حرکت به‌سوی انرژی پاک، برق پایدار را تأمین کرد. این کشمکش‌ها میان نیاز به انرژی و حفظ محیط‌زیست، داغ‌ترین بحث‌های روز را در عرصه سیاست‌های انرژی و زیست‌محیطی رقم زده است، البته رئیس‌جمهور علت خاموشی برق را افزایش ذخایر نیروگاهی و گذر از زمستان عنوان داشته است، اما بررسی اظهارنظر سخنگوی دولت و وزیر نفت موضوع دیگری را نشان می‌دهد. «فاطمه مهاجری» سخنگوی دولت در توئیتی نوشته بود: «شرط عدالت نیست برای تولید برق، بخشی از جامعه با جان خود هزینه آن را پرداخت کند، از همین رو به دستور رئیس‌جمهور مازوت‌سوزی در سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان که شرایط ویژه‌ای دارند، متوقف می‌شود. می‌توان برای مدت محدودی، «خاموشی منظم» را جایگزین «تولید سم» برای عموم شهروندان کرد.» همچنین وزیر نفت در حاشیه جلسه هیئت دولت بیان داشت: «مردم در جریان باشند اگر ما به‌اندازه‌ای که سال گذشته مازوت مصرف کردیم در سال جاری هم مصرف کنیم، نه خاموشی خواهیم داشت، نه مشکلی در زمستان خواهیم داشت؛ ولی به دلیل اهمیت سلامت مردم و محیط‌زیست تصمیمی گرفته شد که در قبال کاهش مصرف مازوت، بخشی را به‌عنوان خاموشی با تشخیص کارشناسان وزارت نیرو اعمال شود.»

مازوت چیست و چه خطر‌هایی برای سلامتی دارد؟
مازوت به منزله یک سوخت سنگین، مقادیر زیادی از ترکیبات سمی و آلاینده‌ها، مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂) را به هوا وارد می‌کند. این گاز سمی موجب تولید ذرات معلق در جو می‌شود که به‌شدت به‌سلامت انسان آسیب می‌زند؛ به ویژه اینکه این آلاینده‌ها خطر بیماری‌های تنفسی و قلبی ـ عروقی را افزایش می‌دهند. در واقع، سوخت مازوت به دلیل داشتن مقادیر بالای گوگرد، در هنگام سوزاندن موجب افزایش تولید اکسید‌های گوگرد (SOX) می‌شود که از استاندارد‌های زیست‌محیطی بالاتر است. این اکسید‌ها در واکنش‌های شیمیایی به ذرات معلق تبدیل می‌شوند که می‌توانند کیفیت هوا را به شدت کاهش دهند. از سوی دیگر، آزاد شدن ترکیبات حاصل از سوزاندن مازوت، به تولید گاز سمی دی‌اکسید گوگرد، ایجاد باران‌های اسیدی و آسیب به پوشش گیاهی، فرسایش خاک، کاهش سطح پوشش گیاهی، افزایش احتمال وقوع سیل و... منجر خواهد شد.

مازوت‌سوزی در ایران!
در ایران، از مجموع ۱۴۳ نیروگاه فعال، تنها ۱۶ نیروگاه بخاری هستند که قادر به استفاده از سوخت مازوت هستند. بیشتر نیروگاه‌ها به گاز طبیعی یا سیکل ترکیبی متکی‌اند و به همین دلیل نمی‌توانند از مازوت به منزله سوخت اصلی بهره‌برداری کنند. از این ۱۶ نیروگاه، سوخت‌رسانی به دو نیروگاه بعثت و اصفهان متوقف شده است؛ چرا که مخازن این نیروگاه‌ها سال‌ها پیش بسته شده‌اند. در مجموع، استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها به طور محدود است و به‌ویژه در مناطقی که از جمعیت کمتری برخوردارند، انجام می‌شود. گفتنی است، در استان تهران نیروگاه‌های طرشت، بعثت و ری، همگی گازی‌اند و نیروگاه‌های شهدای پاکدشت و پرند نیز از نوع سیکل ترکیبی هستند و نمی‌توانند از مازوت استفاده کنند. از طرفی، مصرف مازوت در تولید برق کشور سهمی حدود ۴ تا ۵ درصدی دارد. این میزان به دلیل تنوع منابع انرژی، به‌ویژه نیروگاه‌های برق‌آبی و تجدیدپذیر، قابل‌مدیریت است و نمی‌تواند به طور مستقیم به خاموشی‌ها در بخش خانگی منجر شود. یادآوری می‌شود، سهم مازوت در تولید برق نیروگاه‌های حرارتی کشور در سال‌های اخیر به ۷ درصد افزایش یافته است.

کاهش ذخایر سوخت مایع نیروگاهی
مطابق گزارش‌ها، ذخایر نفت گاز نیروگاهی در ایران در سال ۱۴۰۳ به شدت کاهش یافته است. از ابتدای شهریور سال ۱۴۰۳، ذخایر نفت گاز نیروگاهی به ۱.۸۱ میلیارد لیتر رسیده که در مقایسه با سال گذشته کاهش ۴۳ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین ذخایر نفت کوره نیروگاهی از ۱.۸۵ میلیارد لیتر در سال گذشته به ۱.۴۰۸ میلیارد لیتر افت داشته است. در مجموع، میزان ذخایر سوخت مایع نیروگاهی در سال جاری در مقایسه با سال گذشته با کاهش ۳۶ درصدی روبه‌رو شده است. افزون بر این، از ابتدای فروردین تا ۱۲ آبان سال ۱۴۰۳، میانگین مصرف روزانه سوخت مایع در نیروگاه‌ها به ۴۷.۸ میلیون لیتر رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته افزایش ۴۱.۵ درصدی را نشان می‌دهد. این افزایش مصرف به دلیل افزایش نیاز به سوخت مایع در شرایط خاصی، مانند کاهش فشار گاز در شبکه، سرمای زودرس و رشد مصرف برق است.

علت آلودگی هوا مازوت است؟
مطابق گزارش‌های سازمان محیط‌زیست، بزرگ‌ترین عامل آلودگی هوا در ایران به منابع متحرک، مانند خودرو‌ها و وسایل حمل‌ونقل عمومی اختصاص دارد. در حقیقت، حدود ۸۰ درصد از آلودگی‌های هوای شهری به دلیل انتشار آلاینده‌ها از خودروهاست و سهم نیروگاه‌ها تنها حدود ۷ درصد از ذرات معلق را تشکیل می‌دهد. همچنین بررسی منابع حکایت از آن دارد که در تهران، سهم منابع متحرک در آلودگی هوا ۵۹ درصد است و در سایر شهر‌ها نیز سهم حمل‌ونقل به طور قابل‌توجهی بیشتر از نیروگاه‌هاست. به طور کلی، خودرو‌های فرسوده که استاندارد‌های آلایندگی کمتری دارند، حدود ۲۵ برابر بیشتر از خودرو‌های جدید آلودگی تولید می‌کنند. این در حالی است که ۸۶ درصد از ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور نیز فرسوده است. با این تفاسیر، اگرچه مصرف مازوت در نیروگاه‌ها موضوعی نگران‌کننده است، اما کاهش آلاینده‌های ناشی از حمل‌ونقل و سوخت‌های سنگین باید در اولویت قرار گیرد. حتی این موضوع از زبان رئیس سازمان محیط‌زیست نیز عنوان شده است. «شینا انصاری» در نشست خبری این سازمان درباره کاهش نیافتن آلودگی هوا با وجود حذف سوخت مازوت اعلام داشت: «از اول هم قرار نبود آلودگی هوا با قطع مازوت‌سوزی برطرف شود، چرا که مسئله آلودگی هوا وابسته به عوامل مختلف و همچنین منابع متحرک است.» «هاشم اورعی» رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران نیز با رد ادعای مطرح شده درباره منع مازوت‌سوزی به‌منظور حفظ سلامت مردم، گفت: «دولت اعلام کرده که، چون می‌خواست از آلودگی هوا جلوگیری کند، جلوی مازوت‌سوزی در سه نیروگاه را گرفته است، اما این ادعا صحیح نیست، چون دلیل واقعی این اتفاق، کمبود گازوئیل و مازوت است، نه اینکه دولت الزاماً قصد داشته که برای حفظ سلامت مردم، جلوی مازوت‌سوزی در برخی نیروگاه‌ها را بگیرد.»

نسبت بحران برق با آلودگی هوا!
علت اصلی خاموشی‌های برق در فصل پاییز به‌ویژه در سال جاری، نه‌تن‌ها به مصرف مازوت در نیروگاه‌ها، بلکه به عوامل متعددی، مانند ناترازی در تأمین انرژی مربوط می‌شود. در واقع، خاموشی‌ها به دلیل کاهش ذخایر سوخت مایع، افزایش مصرف برق در تابستان و ناترازی در گازوئیل، گاز طبیعی و بنزین به وقوع پیوسته است. با توجه به گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، ناترازی برق به‌شدت افزایش‌یافته است، به طوری که در تابستان امسال، تقاضای برق به دلیل گرمای شدید رشد کرده و نیاز به سوخت مایع در نیروگاه‌ها به طور چشمگیری رشد داشت. همچنین، مصرف گاز در نیروگاه‌ها به دلیل انجام تعمیرات در پالایشگاه‌های گازی نیز کاهش‌یافته است. افزون بر مشکلات ناشی از کاهش ذخایر سوخت، افزایش مصرف بنزین و گازوئیل در کشور نیز بر بحران انرژی تأثیر گذاشته است. ایران در حال حاضر واردکننده سوخت شده است و واردات این سوخت فشار بیشتری به ذخایر سوختی کشور وارد می‌کند. در این وضعیت، تقاضا برای سوخت مایع در نیروگاه‌ها افزایش یافته و این موضوع به کاهش ذخایر گازوئیل و مازوت منجر شده است. مطابق با اظهارنظر کارشناسان، ۸۸ درصد آلودگی هوا کشور ناشی از منابع متحرک مانند خودرو‌ها و موتورسیکلت‌هاست؛ در حالی که تنها ۱۲ درصد از آلودگی به منابع ثابت، مانند خانگی و صنایع مربوط می‌شود. از حدود ۲۶ میلیون خودرو شماره‌گذاری‌شده، دست‌کم ۷ میلیون دستگاه فرسوده‌اند. به‌علاوه از ۱۲.۵ میلیون موتورسیکلت، ۱۰ میلیون دستگاه قدیمی و آلاینده هستند. همچنین خودرو‌های فرسوده ۲۵ برابر بیشتر از خودرو‌های استاندارد یورو ۲ آلودگی تولید می‌کنند و موتورسیکلت‌ها هم چهار برابر بیشتر از خودرو‌ها آلاینده هستند. افزون بر این، ۸۶ درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور فرسوده است و در تهران نیز نیاز به ۸ تا ۹ هزار اتوبوس است، در حالی که تعداد آنها کمتر از ۲ هزار دستگاه است. همان‌طور که پیشتر نیز گفته شده، نیروگاه‌ها و مصرف مازوت سهم کوچکی از آلودگی هوا دارند، سهم آنها تن‌ها ۷ درصد از ذرات معلق است و بیشتر آلایندگی‌ها از حمل‌ونقل ناشی می‌شود. با این اوصاف، ممنوعیت استفاده از مازوت در سه نیروگاه کشور تأثیری چشمگیر بر کاهش آلودگی ندارد. این واقعیت‌ها نشان می‌دهند دلیل اصلی توقف استفاده از مازوت ممکن است مربوط به مسائل دیگر، از جمله بحران انرژی و کمبود سوخت باشد، نه صرفاً دغدغه‌های زیست‌محیطی.
شاید بتوان ادعا کرد، دولت با توجه به محدودیت‌های سیاسی ـ اقتصادی و پیش‌بینی زمستان سردتر، مجبور به ذخیره‌سازی انرژی است، حتی با فرض استفاده از مازوت، با توجه به شرایط موجود، باز هم قطعی برق رخ می‌داد. انتظار می‌رود رئیس‌جمهور که بر صداقت و گفتن واقعیت‌ها به مردم تأکید دارد، به شکل شفاف و کارشناسی در خصوص قطعی برق و مصرف مازوت اظهارنظر کند.