تحولِ منتهی به پیشرفت

داشتن روحیه تحولی پیشران، از مختصات فکری و ویژگی‌های روحی و علمی قابل توجه «شهید صدر» بود. 
درباره تحولِ منتهی به پیشرفت، همیشه دو گرایش غلط وجود داشته است. گرایش اول، کسانی بوده‌اند که با هر نوع نوآوری و تحولی مخالفت می‌کردند. با طرح این مسئله که احیاناً سابقه ندارد یا آن را نمی‌شناسیم، هر تحولی را مشکوک می‌دانستند. به‌زعم شهید صدر، این گرایش غلط و نابجاست؛ چرا‌که نوآوری سنت تاریخ است و بدون نوآوری زندگی بشر اصلاً معنا پیدا نمی‌کند. گرایش دیگر، همان خیانت‌هایی است که به‌نام پیشرفت و تحوّل انجام گرفت و ضربه‌هایی است که به‌نام خدمت و زیر پرچم اصلاح‌گری عمدتاً بر پیکر ملت مسلمان از جمله «ایران» وارد شد. 
به هر حال، شهید صدر با ذهنی پویا و استعدادی پیشران دست به نوآوری‌های فقهی و اصولی می‌زد که زمینه‌ساز بهینه‌سازی قوانین اسلامی و مناسب اجرایی‌سازی آن در دنیای مدرن باشد. نقطه آغاز این ویژگی برآمده از روحیه تحولی در جوانی شهید صدر، خودش را در قالب مشارکت فعال وی در مباحث علمی حوزه‌های علمیه و نگاه آسیب‌شناختی به ساختار علمی و اجتماعی نشان داده بود. شهید صدر در تحول و روزآمدشدن روش‌های علمی و تحصیلی در حوزه‌های علمیه نقش مهمی داشت. الگوی تحولی شهید صدر این بود که ایشان از متن حوزه اصیل و سنتی برخاست و به دستور و اجازه «آیت‌الله العظمی خوئی» درس خارج خود را شروع کرد و بعد هم کتاب‌های آموزشی حوزه، نظریه‌پردازی اصولی، نظریه‌پردازی فقهی، تربیت شاگردان بزرگ و تأکید بر آمیختگی دین و سیاست و حضور جهادی در صحنه را نوآورانه از متن و نص دین استنباط و نظریه‌پردازی کرد. همه اینها می‌تواند عناصر حوزه انقلابی باشد که در اندیشه شهید صدر هم هست. 
 از این‌رو، یکی از مهم‌ترین ساحت‌هایی که امروز شهید صدر می‌تواند برای طلاب جوان حوزه علمیه الگو باشد، در مباحث علمی و جهاد علمی است. البته لازم است جوانان دانشجو و طلبه، امروز با مکتب شهید صدر که خود برگرفته از مکتب تمدنی اسلام است، بیشتر آشنا شوند. البته این مکتب تمدنی را امروز در اندیشه‌های امام (ره) و رهبری به‌خوبی می‌بینیم. اخلاص و تقوا و پشت به دنیا کردن شهید صدر و روحیه جهادی و بصیرت سیاسی ویژه ایشان در کنار روحیه ولایت‌مداری شهید و اینکه ذوب در ولایت بود و برای خود چیزی نمی‌خواست و حاضر بود برای تحقق اندیشه‌ها و آرمان‌هایش فداکاری تا رسیدن به شهادت را انجام دهد، از دیگر مختصات تحولی این شهید همام است. 
در این زمینه، بحث و نظریه «منطقة الفراغ» شهید صدر یا دایره مباحات عامه و رابطه بین دایره ثابت و متغیر به نقش احکام حکومتی ولی‌فقیه و سیاست‌گذاری‌های ولی‌فقیه در اجرا و اقامه حاکمیت اسلامی و پیشبرد قوانین و مقررات اسلامی و چرخه قانون‌گذاری که شهید صدر بیان می‌کند و مبتنی بر اجتهاد اصیل متحرک زنده پاسخگو و مطابق مقتضیات زمان است، امروز هم در چرخه قانون‌گذاری و هم در چرخه قضایی و اجرایی می‌تواند مؤثر باشد. به‌ویژه دادگاه عالی مظالم که جزو پیشنهاد‌های شهید صدر است، امروز در بحث مبارزه با مفاسد اقتصادی و در سلامت نظام اداری می‌تواند اثرگذار باشد.