ترسیم اصول حکمرانی

شهید صدر با زیربنای اعتقاد به توحید و عدل فراگیر، سه اصل را ساخته است؛ نخست، حاکمیت مطلق خدا بر جهان؛ دوم، سنت‌های حاکم بر هستی؛ و سوم، آزادی و اختیار انسان. حاصل این اصول، پذیرش خلافت و جانشینی همه انسان‌ها از سوی خدا به صورت تکوینی و فطری و همراه با تأیید شرعی است و یکی از ابعاد این خلافت، اداره سرنوشت مشترک جمعی، یعنی حکومت است. 

از این رو، حاکمیت، حق مردم و همزمان مسئولیت آنان به منزله جانشینان خدا بر روی زمین است. این حق، اولاً ناشی از حق حاکمیت الهی است که تحت عنوان استخلاف و استئمام (کسی را به امامت و پیشوایی گرفتن) به انسان واگذار شده است و از این رو اعتباری، نسبی و محدود است. وظیفه حکومت، پاسداری از حقوق، شئون و مصالح عمومی و مصالح دین الهی است.

هدف از جانشین‌سازیِ انسان از سوی خداوند بر زمین (استخلاف)، این است که انسان ارزش‌هایی را مشابه و همسو با آنچه از خداوند تجلی می‌یابد، در وجود خود به عنوان خلیفه خدا تبلور بخشد؛ آن چنان که صفات عدالت، علم، قدرت، بخشش، رحمت بر مستضعفان و سخت‌گیری بر ظالمان و مستکبران و… در اهداف و ارزش‌ها و رفتار‌های جامعه بشریِ خلیفة اللهی بازتاب یابد. درک خلافت انسان و باور به آن، به نتایجی منتهی می‌شود که در ادبیات حکمرانی، تضمین‌کننده یک حکمرانی خوب خواهد بود:

الف- جامعه بشری وابسته به مرکزیت خدای تعالی است که او را جانشین خود بر روی زمین قرار داده است.
ب- روابط اجتماعی باید برپایه اخلاص در توحید باشد و با نفیِ هرگونه سلطه‌جویی و استثمار، برادری عمومی را در همه ابعاد، تحقق بخشد.
ج- لازمه خلافت انسان، قابل اعتماد بودن و امانتداری اوست و از این رو، قرآن خلافت انسان را «امانت» خوانده است. امانت، مسئولیت‌آور است و مسئولیت از یک طرف تقید به قانون و عدالت می‌آورد و از سوی دیگر، مسئولیت بدون آزادی، معنا ندارد. خداوند، موجود آزاد و مختاری روی زمین قرار داد تا بتواند با آزادی، خود راهش را برگزیند.

اما غیر از خط خلافت، سنت الهی خط دیگری را رقم زده که خط شهادت (گواهی) انبیاء و امامان و صالحان است که نظارت بر چگونگی جانشینی (استخلاف) و راهنمایی امانتداری (استئمان) را بر عهده دارد. شهادت در سه مرحله (با حفظ مراتب) از انبیاء آغاز می‎شود، با امامان معصوم ادامه می‌یابد و در دوران غیبت امام عصر (عج) به فقهای صالح منتهی می‌شود. علامه شهید صدر سه مسئولیت مشترک برای شاهدان برشمرده است: ۱- دریافت و فراگیری محتوای رسالت وحیانی و حفظ و مراقبت از آن؛ ۲- راهنمایی و نظارت بر رفتار انسان‌ها برای ایفای نقش خلافت الهی و قلمروی مرتبط با رسالت وحیانی؛ ۳- مراقبت از سلامت مسیر و اتخاذ تدابیر پیشگیری و اصلاح انحراف در آن.

در اندیشه نهایی شهید صدر، در زمان غیبت امام زمان (عج)، حکومت از دو خط خلافت انسان (با مسئولیت تشکیل حکومتی مشتمل بر قوای مقننه و مجریه) و خط شهادتِ مرجع فقیه عام شامل مسئولیت نظارت شرعی بر حکومت و بیان احکام و قضاوت تشکیل می‌شود و آن را «جمهوری اسلامی» می‌نامد.