تجلى وحدت امت

شهید صدر یکی از نوابغ حوزه‌های علمیه و فلاسفه سیاسی اسلامی پیرو حکمت سیاسی متعالیه است که مجموعه تفکر سیاسی و آثارش نظام‌مند و سیستمی تلقی می‌شود. او در فلسفه سیاسی خود معتقد است، هر اندازه تفسیر فلسفی ما از هستی و حیات روشن باشد، رهیافت‌های سیاسی‌ـ اجتماعی ما نیز به همان میزان کارگشا خواهد بود و نیز انسان‌شناسی سیاسی را در مثلث مفاهیم استخلاف، استئمان و استئمام به زیبایی به تصویر کشانده است و همچنین معرفت‎شناسی را تنها در یک وسیله محدود و منحصر نکرده است؛ بلکه اعتبار و حجیت را فراتر از شناخت تک‌ساحتی دانسته است و ابتناء و اتکا بر معرفت‌شناسی حکمت متعالیه دارد که یقینی‌ترین معرفت را نوع «وحیانی» می‌داند.

شهید صدر دولت را تجلى برتر وحدت سیاسى جماعتى از مردم می‌داند که بر وحدت سیاسى تأکید مى‏‌کند. این وحدت سیاسى انعکاسى از وحدت عمومى انسان‏ها به‏ منزله جانشینان خدا در زمین است. او عدالت اجتماعی‌ـ سیاسی را نزدیک به برابری اقتضایی و مساوات حقیقی یا اعتدال در سلوک اجتماعی‌ـ سیاسی به دور از هر گونه انحراف و کاستی تعریف کرده و سرانجام در بحث آزادی نیز معتقد است، آزادی را کسی به انسان‌ها هدیه نمی‌دهد، بلکه انسان طبیعتاً و اصالتاً به دلیل اینکه موجودی دارای عقل و اراده است، آزاد است.

در بحث هستى‏‌شناسى، شهید صدر به‏ دنبال این مطلب است که پدیده‏‌هاى طبیعى را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدا معرفى کند. در این بینش، نه‌تنها خداوند خالق جهان و قوانین و سنن حاکم بر آن است، بلکه مهم‏تر از آن مدبر هستى نیز هست. شهید صدر از این زاویه به شناسایى بیشتر خالق و اوصاف او و شناخت کامل‏تر جایگاه انسان در هستى و غایات آفرینش او مى‏‌پردازد و در بحث انسان‏‌شناسى توجه وافرى به تعامل بین حب ذات و خوددوستى انسان و بُعد معنوى وى دارد و معتقد است، راه و بى‏‌راهه در اجتماع و سیاست هر دو برساخته انسان است و نقش فکر و اراده در حیات سیاسى انسان‏ها تعیین‏‌کننده است.

ایشان در بحث معرفت‏‌شناسى در تلاش است تا با بازسازى منطق صدرایى و تغییر در حوزه ساختارشناسى معرفت و ادراکات در واقع به‏ نوعى در فلسفه سیاسى اسلام که صرفاً به مباحث هستى‏‌شناسى مربوط می‌شد، تنوع ایجاد کند و در بحث صورت‏‌بندى سنن تاریخى ضمن برشمردن سنن تاریخى به شرطى، قطعى و غیرقطعى معتقد است، نوع سوم مورد اهتمام قرآن قرار گرفته و نقش انسان در سازندگى حرکت تاریخ را نشان مى‏‌دهد و در نظریه خلافت عمومى، انسان را نماینده خدا روى زمین با ویژگى‏‌هایى خاص مى‏‌داند.

شهید صدر در بحث دولت و نظام سیاسى، دولت را تجلى برتر وحدت سیاسى امت اسلامى مى‏‌داند و از طریق نظریه خلافت عمومى ثابت مى‏‌کند که مردم رکن اساسى دولت هستند و، چون با ایجاد اختلاف براساس فرضیه حب ذات نتوانستند خلافت الهى خود را به ثمر برسانند، از طرف خداوند، تشریعى دیگر بر اساس خط نظارت و گواهى پیامبران با خط خلافت عمومى یکى شد و در قالب ولایت و حاکمیت انبیا تجلى پیدا کرد.