فاجعه منا سند بي‌لياقتي آل‌سعود (بخش اول)

همزمان با برگزاری مناسک حج، مساله ناکارآمدی مدیریت این مراسم جهانی و بهره برداری سیاسی آل سعود از آن مورد توجه رسانه‌های عربی قرار گرفته است. در برابر نقدهای مطرح شده، برخی رسانه‌ها به دفاع از کارنامه عمل سعودی‌ها در این زمینه پرداخته اند.ناکارآمدی مقام‌های سعودی در برگزاری مراسم حج، حرمین شریفین را که محل گردهمایی و همبستگی مسلمانان سراسر جهان به شمار می رود، طی سال‌های گذشته به مقتل زائران خانه خدا تبدیل کرده است. پارسال حادثه منا و سقوط جرثقیل در مسجدالحرام، ناکارآمدی سعودی‌ها را در حفاظت از جان حجاج آشکارتر از قبل ساخت.

رسانه‌های عربی طی روزهای گذشته کارنامه مقام‌های عربستان در مدیریت مناسک حج و مساله بازنگری در مدیریت این مراسم را محور گزارش‌ها و تحلیل‌های خود قرار دادند.

روزنامه‌های «السفیر»، «الاخبار» و شبکه خبری «المنار» لبنان و نیز روزنامه «رای الیوم» چاپ لندن از کارنامه عربستان در برگزاری حج انتقاد کردند و بازنگری در مدیریت مراسم حج را خواستار شدند.

روزنامه السفیر نوشت: فاجعه‌های متعدد طی سال‌های گذشته در مراسم حج به بحران سیاسی و دیپلماسی میان عربستان و کشورهای اسلامی دامن زده است. کشورهای اسلامی، عربستان را مسئول کشتار هزاران حجاج می دانند. این روزنامه در ادامه آورد: در سالگرد حوادت منا و مکه بار دیگر مسلمانان خواستار مدیریت حج و امور آن به دست کشورهای اسلامی شدند.

در این زمینه رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران خواستار به کار بستن راه حلی برای مدیریت مناسک حج شد. ایشان رفتار عربستان را نسبت به حجاج ظالمانه توصیف کردند. عربستان در برابر درخواست‌های اسلامی شدن حج دچار چالش شده است و جناح‌های سیاسی و دینی این کشور در برابر این خواسته‌ها واکنش نشان داده اند. موضع گیری مقام‌های عربستانی تا آنجا پیش رفت که در اقدامی احمقانه ایرانی‌ها را خارج از دین اسلام توصیف کردند.

«عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ» مفتی عربستانی نه تنها ایرانی‌ها را تکفیر بلکه دشمنان اسلام توصیف کرد!تارنمای شبکه المنار نیز عنوان کرد: چه کسی به عربستان که دارای 10 میلیون شهروند وهابی است، اجازه داده است بر آیین یک میلیارد و 600 میلیون مسلمان نظارت کند؟ صرف نظر از اختلافات با ایران درباره مدیریت امور حج، حکومت پادشاهی که عمر آن بیشتر از 80 سال نیست، لیاقت مدیریت امور حاجیان روزافزون را ندارد. عربستان پس از حمله به سفارت این کشور در تهران که هیچ آسیب جانی به همراه نداشت روابط خود را با ایران قطع کرد.

این در حالی است که بیش از 450 تن از حاجیان ایران در شرایط مبهم و مشکوکی در عربستان به شهادت رسیدند اما مسئولان ایرانی در زمینه حج باز هم گفتگو کردند و برای همگرایی کشورهای اسلامی تلاش می کنند. عربستان از تروریست‌ها برای کشتن مسلمانان پشتیبانی می کند. بر ایران واجب است که به این استکبار پایان دهد.

در گزارش روزنامه رای الیوم هم می خوانیم: اندک تردیدی وجود ندارد که مقام‌های عربستان برای حفظ حاکمیت مناطق مقدس وارد جنگ خواهند شد و با هر تلاشی برای مشارکت دیگران در مدیریت مراسم حج مقابله خواهند کرد. این تلاش‌ها فقط برای مدیریت بهتر، عملی و شایسته این مکان‌ها است تا سلامت حجاج تامین شود و آنان بدون هیچ گونه نگرانی، فرایض خود را به جای آورند. این در شرایطی است که حاجیان با پرداخت هزینه‌های حج، ده‌ها میلیارد دلار برای خزانه عربستان درآمد دارند؛ خزانه ای که این روزها از کمبود بودجه رنج می برد.

اگر شرایط بیشتر حادثه‌های مراسم حج سال‌های گذشته را بررسی کنیم، مشخص می شود که ایران و زائران آن هیچ نقشی در این رویدادها نداشتند بلکه سهل انگاری و مدیریت نامناسب عربستان در این زمینه نقش داشته است. هر مسلمانی حق دارد که خواهان شفاف سازی باشد و از هرگونه کم کاری و سهل انگاری عربستان در مدیریت حج انتقاد کند. زیارت مکان‌های مقدس حق مشروع هر مسلمان یکتاپرست، بدون درنظر گرفتن نوع مذهب و موضع سیاسی کشورش است.

روزنامه الخبار هم نوشت: به رغم اینکه مقام‌های عربستان فرصت داشتند از ناتوانی خود در مدیریت حج پوزش بطلبند، کار را به جایی رساندند که به جای عذرخواهی از خانواده قربانیان فاجعه منا، با بی شرمی تمام، دیگران را مسئول این فاجعه معرفی می کنند. شگفت انگیز آن که اندک زمانی پس از فاجعه منا، «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان به دلیل آنچه موفقیت در برگزاری مناسک حج خواند، به «محمد بن نایف» ولیعهد عربستان تبریک گفت.

این روزنامه ادامه داد: نباید فراموش کرد که عربستان حتی یک مسئول اداره امور حج را برکنار نکرد و «بندر بن حجار» تا امروز در راس وزارت حج عربستان قرار دارد، آن هم در حالی که پیش از فاجعه منا، سقوط بالابر در حرم مکه رخ داده بود. عربستان نه تنها از محاکمه و مجازات «گروه بن لادن» یکی از بزرگترین شرکت‌های پیمانکاری توسعه حرم مکه مکرمه خودداری کرد بلکه طرح‌های تازه ای را به آن واگذار کرد.

روزنامه‌های السفیر و رای الیوم در بخشی از گزارش‌های خود ضمن اشاره به جنگ افروزی‌های عربستان در منطقه، محروم ساختن مسلمان از مراسم حج را کانون توجه قرار دادند و آل سعود را به دلیل بهره برداری سیاسی از این مراسم، محکوم کردند. السفیر عنوان کرد: فهرست محروم شدگان حج امسال طولانی است. عربستان به ادعاهای گوناگون چون جلوگیری از ورود تروریست‌ها، نبود توافق درباره حج و دیگر بهانه‌ها، مانع ورود برخی حجاج شده است. اکنون شهروندان یمن، سوریه و ایران از اجرای مراسم حج محروم شده اند چرا که مردم سوریه زیر آتش فتنه ای که عربستان با سلاح، پول و فتوای مفتی‌ها برانگیخته است، می سوزند.

همچنین، ایرانیان پس از مرگ صدها حاجی در حادثه پارسال منا، ضمانت‌های اجرایی و تکرار نشدن حوادت خونین سال‌های گذشته را خواستار شده اند. از طرفی، یمنی‌ها هم با جنگی درگیرند که عربستان به راه انداخته است. به نوشته روزنامه رای الیوم، نبود ایرانی‌ها، یمنی‌ها، عراقی که از نظر سیاسی با عربستان اختلاف دارند در مراسم حج، تردیدهایی را درباره لیاقت عربستان در برگزاری این مراسم به وجود آورده است.

این مساله، سیاسی سازی مراسم حج از سوی ریاض را ثابت می کند. محروم سازی مسلمانانی که بیشتر آنان را شیعیان تشکیل دهند از مراسم حج، باعث شده است تا این مراسم به حاجیان اهل تسنن محدود شود و این خطر بزرگی برای همبستگی اسلامی است. تعدادی از روزنامه‌ها مثل روزنامه‌های «الحیات» و «القدس العربی» چاپ لندن بدون اشاره به حوادث سال‌های گذشته در مراسم حج و بحران آفرینی‌های عربستان در منطقه، از کارنامه سیاه مقام‌های این کشور دفاع کردند.

روزنامه الحیات در گزارشی مدعی شد: ایران از پیش رفتن شعائر مسلمانان با آرامش و بدون سیاسی سازی و استفاده از شعارهای سیاسی و طایفه ای ناخرسند است. همچنین در گزارش القدس العربی می خوانیم: درخواست ایران برای شورایی شدن اداره حج به طور مستقیم حاکمیت عربستان را مورد هدف قرار می دهد! این مساله نه تنها در شرایط کنونی منطقه که بسیاری از کشورهای درگیر ناآرامی هستند بلکه در شرایط طبیعی نیز قابل اجرا نخواهد بود.

حق ایرانی‌ها و غیرایرانی‌ها است که فریضه حج را به جای آورند و حاکمان عربستان هم طی دهه‌ها با این مساله مخالفت نکرده اند و ضامن امنیت حاجیان از جمله ایرانیان هستند. ایرانیان نیز باید مانند دیگران به قوانین عربستان و آداب و رسوم دینی آن پایبند باشند.

از طرفی،اکنون که یک سال از فاجعه غمناک منا و جان باختن شمار زیادی از حجاج می‌گذرد، این فاجعه به سندی غیرقابل مناقشه بر بی‌لیاقتی حکام سعودی در اداره مناسک حج تبدیل شده است.به گزارش خبرگزاری مهر، اولین سالگرد وقوع فاجعه دردناک منا در حالی فرا رسیده است که طی یک سال گذشته و علی رغم حجم وسیع فاجعه، حکام سعودی به عنوان مسئول اصلی وقوع آن نه تنها یک عذرخواهی ساده از مسلمانان جهان و خانواده‌های قربانیان نکردند، بلکه همچنان بر کفایت و شایستگی خود برای اداره مناسک حج اصرار ورزیده و می ورزند.

در جریان فاجعه خون‌بار مِنا حدود ۵۰۰نفر از حاجیان ایرانی که برای زیارت خانه خدا عازم مکه مکرمه شده بودند، مظلومانه جان باختند. در میان جان‌باختگان این فاجعه نام «غضنفر رکن آبادی» سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در لبنان نیز به چشم می خورد؛ کسی که سعودیها از بیخ و بُن، منکر حتی حضور وی در مکه مکرمه شده بودند.

اندکی پیش از این فاجعه غمناک منا نیز شاهد سقوط جرثقیل بر سَر زائران خانه خدا در مسجدالحرام بودیم؛ حادثه‌ای که در نهایت به جان باختن بیش از ۱۰۰زائر و زخمی شدن بیش از ۲۰۰تَن دیگر منجر شد.

پس از این دو حادثه دردناک که سعودی‌ها هنوز هم پاسخ قانع کننده‌ای در خصوص علت وقوع آنها به مسلمانان جهان نداده اند، حدود دو ماه پیش وزارت بهداشت عربستان سعودی با صدور بیانیه ای اعلام کرد ازدحام جمعیت در منطقه الحرم در نزدیکی هتل «دار التوحید» مکه باعث زخمی شدن دست کم ۱۸نفر شده است.

وقوع حوادث و فجایع پی در پی برای حجاج بیت الله الحرام طی سال‌های گذشته تنها یک پیام را مخابره می کند و آن چیزی جز «بی کفایتی» خاندان سعودی در اداره مناسک حج نیست.در حال حاضر حدود ۱۰۰سال است که حکام سعودی مسئولیت اداره مناسک حج را بر عهده دارند، با این حال آنها هیچگاه از اتفاقات رخ داده برای حجاج در طول این سال‌ها به منظور جلوگیری از وقوع حوادث مشابه، عبرت نگرفته اند. وقوع حوادث و فجایع پی در پی برای حجاج بیت الله الحرام طی سال‌های گذشته تنها یک پیام را مخابره می کند و آن چیزی جز «بی کفایتی» خاندان سعودی در اداره مناسک حج نیست.بی کفایتی رژیم سعودی در اداره مناسک حج به قیمت جان بیش از 7000 نفر از مسلمانان تمام شد؛ مسلمانانی که مظلومانه در گرمای شدید هوا و با لب تشنه جان باختند. با این حال، نکته قابل تأمل این است که سعودی‌ها همچنان خود را شایسته اداره فریضه الهی حج می‌دانند.

نمونه‌هایی از حوادث رخ داده برای حجاج بیت‌الله الحرام در موسم حج:

- در سال ۱۹۸۷زمانی که حجاج ایرانی شعار برائت از مشرکین را سر می‌دادند با هجوم مسلحانه نیروهای امنیتی عربستان مواجه شدند. در این حادثه ۴۰۲نفر از جمله ۲۷۵ایرانی کشته و ۶۴۹نفر از جمله ۳۰۳ایرانی زخمی شدند.

گرچه عربستان ادعا کرده بود که خشونت از سوی کاروان حجاج ایرانی آغاز شده اما شمار بالای زنان ایرانی در میان قربانیان نشان می‌دهد که نیروهای امنیتی عربستان به راحتی به سوی حجاج بی دفاع آتش گشوده اند.

- در سال ۱۹۹۰دست کم ۱۴۲۶حاجی به دنبال ازدحام در تونل منتهی به محل رمی جمرات جان باختند.

- در سال ۱۹۹۴در پی ازدحام جمعیت برای رمی جمرات ۲۷۰نفر جان باختند.

- در سال ۱۹۹۷در پی آتش‌سوزی در خیمه‌های نصب شده برای حجاج در سرزمین منا ۳۴۳حاجی کشته و ۱۵۰۰نفر مجروح شدند.

- در سال ۱۹۹۸دست کم ۱۱۸بر اثر ازدحام جمعیت جان باختند.

- در سال ۲۰۰۱باز هم ازدحام جمعیت ۳۵نفر از حجاج را به کام مرگ کشاند.

- در سال ۲۰۰۴ دست کم ۲۵۱نفر به دلیل ازدحام جمعیت جان باختند.

- در سال ۲۰۰۶بیش از ۳۴۰نفر در مراسم رمی جمرات جان باختند.

همانگونه که اشاره شد، آخرین فجایع برای حجاج به موسم حج سال گذشته بازمی‌گردد که ابتدا شاهد سقوط جرثقیل بر روی حجاج در مسجد الحرام بودیم و پس از آن نیز فاجعه منا که به دنبال آن بیش از 7000 نفر از حجاج مظلومانه جان باختند، رخ داد. طبق آمار موجود، فاجعه منا فجیع‌ترین حادثه ای است که تاکنون برای حجاج در سرزمین وحی اتفاق افتاده است؛ فاجعه ای که سکوت سنگین جامعه جهانی و همچنین شیخ‌نشینان عرب بر فاجعه منا سایه افکنده است.

هرچند که فاجعه منا در نتیجه بی‌کفایتی رژیم سعودی در اداره امور حج اتفاق افتاد، اما این مسأله نمی تواند مانع طرح تعداد زیادی پرسش از مقامات این رژیم در خصوص چگونگی وقوع این فاجعه شود. فاجعه منا به دنبال بسته شدن یکی از مسیرهای پرجمعیت صحرای منا برای عبور خودروی حامل «محمد بن سلمان» جانشین ولیعهد سعودی اتفاق افتاد. حجاج در خیابان ۲۰۴منا بودند که به ناگهان راه خروج آنها از این خیابان به کلی مسدود شد و تراکم جمعیت از یک سو و گرمای شدید هوا از سوی دیگر، لحظه به لحظه آنها را بی‌رمق‌تر کرد.

طبق آنچه که در گزارش‌های موجود در خصوص علت مسدود شدن راه‌های خروجی از خیابان ۲۰۴آمده است، «محمد بن سلمان» جانشین ولیعهد با یک کاروان چند صد نفره به بهانه شرکت در مراسم رمی جمرات، بر خلاف مسیر حجاج حرکت می کنند و همین مسأله سبب می‌شود تا نظامیان سعودی به منظور سهولت عبور این شاهزاده مغرور و کاروان همراه وی، راه را بر حجاج مسدود کنند.

پس از مسدود شدن خیابان ۲۰۴حجاجی که در صفوف اول در حال حرکت بودند در جای خود می ایستند و صف‌های پشت سر آنها نیز متوقف می‌شوند تا اینکه ازدحام جمعیت به حدی می رسد که دیگر حجاج نمی توانند خود را کنترل کنند و بدین ترتیب یکی پس از دیگری نقش زمین شده و روی هم می افتند. بسیاری از حجاج بر اثر خفگی ناشی از تراکم و ازدحام جمعیت جان باختند. اما این پایان ماجرا نبود.

پس از وقوع فاجعه، شمار زیادی از حجاج همچنان نیمه جان و در قید حیات بودند و در صورتی که امدادرسانی به موقع برای آنها صورت می گرفت، می توانستند از مرگ نجات یابند. با این حال، نظامیان رژیم سعودی و همچنین کمیته‌های امدادرسانی مستقر در صحرای منا کوچکترین اقدامی را در راستای نجات حجاج نیمه‌جان انجام ندادند تا بدین ترتیب، شمار قربانیان بیش از پیش افزایش یابد.

سوالی که در این زمینه مطرح می‌شود این است که چرا مقامات سعودی ساعت‌ها حجاجی را که نقش بر زمین بر روی یکدیگر افتاده بودند، به حال خود رها و از امدادرسانی به آنها خودداری کردند. طبق اعلام صریح شاهدان عینی و حجاج نجات یافته از فاجعه، افراد حادثه دیده حدود سهساعت بر روی زمین ماندند اما سعودی‌ها از هرگونه امدادرسانی به آنها خودداری کردند.

علاوه بر این، برخی دیگر از شاهدان عینی اعلام کردند نیروهای امنتی رژیم سعودی پس از مشاهده ورود نیروهای امدادی وابسته به جمهوری اسلامی ایران و برخی کشورهای دیگر برای نجات حجاج نیمه جان، مانع از امدادرسانی آنها شدند.

چرا با وجود دو مرکز دفاع مدنی در مجاورت خیابان ۲۰۴که مجهز به آب‌پاش هم بودند، داخل جمعیت آب پاشی نشد؟ اقدامی که می توانست شمار قربانیان فاجعه منا را بدون شک کاهش دهد. چرا بلافاصله با حضور امدادگران بعثه کشورها و نظم دهی آنها اجساد شناسایی و جداسازی نشد و به مجروحین که با کمی آب قابلیت احیا داشتند، کمک نشد؟ اینها همه مسائل و شبهاتی است که فرضیه تعمدی بودن فاجعه منا را بیش از پیش تقویت می کند.

با وجود گذشت یک سال از وقوع فاجعه منا همچنان پاسخ به این سؤال، مجهول مانده است که چگونه «محمد بن سلمان»، صحرای منا را با میدان جنگ اشتباه گرفت و به همراه کاروانی متشکل از چندصد نفر بر خلاف مسیر حرکت حجاج، به حرکت درآمد؟ با توجه به اینکه در آن برهه «محمد بن نایف بن عبدالعزیز» متولی اصلی اداره امور حج بود، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که «محمد بن سلمان» با یک برنامه از پیش تعیین شده به صورت کاملا تعمّدی وارد صحرای منا شده تا با رقم زدن یک فاجعه بزرگ، بن نایف را بی کفایت جلوه داده تا بدین ترتیب در مسیر تصاحب قدرت، او را از میان بردارد.

از سوی دیگر، این سؤال نیز به ذهن نیز متبادر می شود که چگونه علی رغم وجود دوربین‌های مداربسته در خیابان‌های واقع در صحرای منا، ازدحام جمعیت بی‌سابقه در خیابان ۲۰۴در این دوربین‌ها رؤیت و سپس گزارش نشدند؟ مگر مأموران رژیم سعودی برای کنترل امنیت حج، این دوربین‌ها را زیر نظر نداشتند؟چگونه ممکن است ازدحام جمعیت آن هم طی ساعات طولانی و با وجود ده‌ها دوربین مدار بسته مشاهده نشود؟

مقامات رژیم سعودی طی یک سال گذشته نه به سؤال مطرح شده در خصوص علت حضور «محمد بن سلمان» در صحرای منا و حرکت وی بر خلاف مسیر حرکت حجاج پاسخ دادند و نه پاسخی برای ناپدید شدن دوربین‌های مداربسته در صحرای منا پس از وقوع این فاجعه داشته اند.

از سوی دیگر، عربستان سعودی سال‌ها تجربه اداره حج با مشارکت ۴و یا ۵میلیون حاجی در صحرای منا را داشته است. بنابراین چگونه ممکن است در سالی که جمعیتی حدود ۳میلیون در موسم حج شرکت کردند، چنین فاجعه بی سابقه‌ای رخ دهد؟بر همین اساس، تا زمانی که به تمامی سؤالات مطرح شده پاسخ قانع کننده داده نشود، مسلمانان جهان این حق را برای خود قائل هستند که فرضیه تعمدی بودن فاجعه سال گذشته در صحرای منا را تا زمان آشکار شدن حقیقت همچنان مطرح سازند.

البته به این نکته نیز باید اشاره کرد که جنایت‌های روزمره حکام سفّاک سعودی در یمن، خود به تنهایی می تواند گواهی بر تعمدی بودن وقوع فاجعه منا باشد، چراکه این جنایت‌ها نشان می دهند که خاندان سعودی به قتل و کشتار مردم بی گناه از زن و مرد گرفته تا پیر و جوان عادت کرده و این جنایت‌ها را با خونسردی تمام مرتکب می شوند.

بدون شک کسانی که با آسودگی خاطر هزاران نفر از مردم بی گناه در یمن را به خاک و خون می کشند، شیعیان بحرین را قتل عام می کنند و با حمایت از تروریست‌های تکفیری در سوریه و عراق، به کشتار مردم بی گناه آنها می پردازند، هیچ ابایی از کشتار بیش از ۴هزار حاجی نخواهند داشت. در واقع «قتل و غارت» سبک و شیوه حکمرانی «شجره ملعونه» آل‌سعود است.در این میان، رفتار مقامات رژیم سعودی پس از وقوع فاجعه منا نیز بسیار قابل تأمل است. «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه رژیم عربستان نه تنها از وقوع این فاجعه عذرخواهی نکرد، بلکه از ولیعهد خود و تمامی دست اندرکاران برگزاری کنگره حج در سال گذشته تقدیر و احساسات میلیون‌ها مسلمان داغدار در سراسران جهان را جریحه دار ساخت.

اقدام ملک سلمان، نهایت گستاخی خاندان سعودی را برای افکار عمومی منطقه و جهان به نمایش گذاشت.در همین ارتباط، «محمد امین حطیط» تحلیگر سیاسی لبنانی می گوید:این را بدانید که اگر عربستان سعودی مسئول اصلی وقوع فاجعه منا نبود، تا به حال نسبت به آنچه که رخ داده است، عذرخواهی کرده بود. عدم عذرخواهی مسئولان ریاض به دنبال وقوع این فاجعه و پافشاری آنها بر موفقیت خود در اداره امور حج، خود به تنهایی حاکی از آن است که مسئولیت اصلی این جنایت بر دوش خودشان است.

عربستان سعودی حتی پس از وقوع فاجعه منا، مجوز تشکیل یک کمیته حقیقت یاب به منظور تحقیق درباره علل اصلی وقوع این فاجعه را صادر نکرد. همین مسأله خود به تنهایی حاکی از آن است که سعودی‌ها از برملا شدن علل اصلی فاجعه سال گذشته در صحرای منا در هراس هستند، در غیر این صورت گامی در راستای احقاق حقوق پایمال شده هزاران مسلمان که مظلومانه در صحرای منا جان باختند، صورت می‌دادند.

مقامات رژیم سعودی با جلوگیری از مشارکت اتباع ایرانی در موسم حج امسال، دامنه درگیری‌ها و منازعات سیاسی خود در عرصه تحولات منطقه را به مرزهای فریضه الهی حج گسترش دادند و این فریضه الهی را دستخوش انتقام جویی‌های سیاسی قرار دادند.

این درست همان اقدامی است که در ارتباط با اتباع یمن و سوریه نیز صورت داده و آنها را نیز به مانند ایرانی‌ها از مشارکت در موسم حج محروم ساختند. پیش از این نیز اتباع ۳کشور لیبی، فلسطین، عراق از ادای این فریضه محروم بودند.

در همین ارتباط، «محمد امین الحطیط» کارشناس مسائل سیاسی تصریح می کند: «الحج مطلوب لمن إستطاع إلیه سبیلا» (حج بر کسی واجب است که شرایط انجام آن را داشته باشد) و خداوند هیچگاه نفرموده است که «اگر سعودیها اجازه دهند، حج واجب می‌شود». بر همین اساس سعودی‌ها با تعیین اینکه مسلمانان کدامیک از کشورها باید در حج شرکت و کدامیک شرکت نکنند، کمر به خصومت با خداوند بسته اند. ادامه دارد...

http://www.ettelaat.com/new/index.asp?fname=2016\09\09-18\20-05-42.htm&storytitle=%DD%C7%CC%DA%E5%20%E3%E4%C7%20%D3%E4%CF%20%C8%ED%9D%E1%ED%C7%DE%CA%ED%20%C2%E1%20%D3%DA%E6%CF

ش.د9501888