اردوغان از آشتی با اعراب و اسرائیل به دنبال چیست؟

نوامبر سال ۲۰۲۰، خبر گفتگوی تلفنی اردوغان و ملک سلمان در کاخ ریاست جمهوری «بش تپه» آنکارا، گمانه زنی‌ها را به سمت ذوب شدن یخ روابط میان ترکیه و عربستان سوق داد و رسانه‌ها آن را نشانه ای از گرم شدن روابط دو کشور تفسیر کردند. استقبال ترکیه از حل اختلافات بین دوحه و ریاض در ۴۱ مین نشست شورای همکاری خلیج فارس نیز برتقویت فرضیه همگرایی بین دو رقیب دیرینه افزود. دیدار وزرای خارجه دو کشور نیز حاکی از آن بود که طرفین به جد در پی حل اختلافات دیرینه با یکدیگر هستند.
از سال ۲۰۰۳، حاکمیت اردوغان بر ترکیه و پیگیری سیاست نفوذ در سرزمین‌های عربی باعث تقویت جریان مخالف سعودی یعنی اخوان المسلمین در مناطق غرب آسیا و شمال آفریقا شد و همین شرایط موجب شد تا رقابت بر سر نفوذ منطقه ای تشدید شود. اقدامات منطقه ای ترکیه از سوی اغلب کشور‌های عربی به مثابه تهدیدی جدی در نظر گرفته شد. تا جاییکه در ماجرای تشدید تنش‌ها میان قطر و کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس، یکی از شروط اصلی کشور‌های عربی برای لغو محاصره علیه دوحه این بود که قطر باید اقدام به خاتمه نفوذ ترکیه و حضور نظامی آن در خاک خود کند. سال ۲۰۱۸، انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجی امارات از کشور‌های عربی درخواست کرد تا با هژمونی در حال رشدِ ترکیه در منطقه خاورمیانه مقابله کنند. همزمان مصر نیز از اعضای اتحادیه عرب خواست تا در مورد حضور و کارزار نظامی ترکیه در خاک سوریه، موضعی قاطع را اتخاذ کنند.
اما در ماه‌های اخیر چرخش آشکار آنکارا در پیگیری سیاست های پیشین ملموس است. در این راستا، به طور خاص ترکیه در مورد روابط خود با امارات متحده عربی، مصر و عربستان سعودی، دست به بازنگری و انعطاف زده و سعی کرده این روابط را از شرایطی که عملا می‌توان آن را نوعی جنگ سرد دانست، خارج ساخته و تعامل تازه را با آن‌ها در پیش گیرد.
گفت‌وگو‌های عربستان و ترکیه، از اواخر سال گذشته میلادی بار دیگر از سرگرفته شد، وزیر خارجه ترکیه در ماه مِی، به عربستان رفت و در اواخر سال ۲۰۲۰، رئیس جمهور ترکیه از تمایل خود جهت احیای روابط تاریخی با مصر گفت. ترکیه اما جهت تعقیبِ این دستورکار، محرک‌ها و دلایل مختلفی دارد که در مصاحبه با سیامک کاکایی، کارشناس مسائل ترکیه سعی کردیم آنها را مورد تحلیل قرار دهیم.
کاکایی با تاکید بر اینکه به نظر می رسد که یک تغییر در سیاست خارجی ترکیه شاهدیم گفت: اگر به یک دهه گذشته برگردیم هنگامی که انقلاب ها و بهار عربی آغاز شد، در واقع نوع نگاه ترکیه به کشورهای منطقه برگرفته از ارائه یک مدل و الگوی سیاسی بود که بخصوص آن را در مصر پیگیری می کرد و بعد از آن بحرانی که در سوریه پیش آمد همه اینها به تدریج منجر به تغییر سیاست خارجی ترکیه و تغییر اولویت های این کشور شد، به نحوی که عملا ترکیه در یک جبهه در نقطه تقابل با دولت سوریه قرار گرفت.
این کارشناس مسائل خارومیانه در ادامه افزود: ترکیه در سوریه در تقابل با دولت مرکزی، به حمایت از گروه های شورشی پرداخت و در مصر به دنبال ارائه الگو بود اما بعد از روی کار آمدن السیسی، رابطه ترکیه با مصر کاملا قطع شد و به تیرگی گرایید. همچنین نوع نگاه ترکیه به اخوان المسلمین سبب شد عربستان، امارات و دیگر کشورها نسبت به نگرش آن بدبین شوند و بنابراین آنکارا یک دوره انزوا را در فاصله سال‌های 2012 تا سال گذشته تجربه کرد. از سال گذشته اما رشته تحولاتی سبب شد که ترکیه به دنبال تغییر در اولویت های سیاست خارجی خود برگردد و به تدریج روابط ترکیه با عربستان و همچنین مصر و نیز رژیم صهیونیستی رو به بهبود گذاشت.
به اعتقاد کاکایی، در این سال‌ها یکی از موضوعاتی که در نگرش ترکیه نسبت به منطقه پیرامونی خود بسیار تعیین کننده بوده، بخصوص جایی که مصر و رژیم صهیونیستی به نوعی درگیر بودند، به حوزه مدیترانه شرقی برمی گرد. آنجایی که برخی از طرف ها و کشورهای این منطقه قرارداد گازی امضا کردند و ترکیه را در این قرارداد شریک نکردند. در نتیجه عملا ترکیه احساس کرد منافع این کشور در مدیترانه شرقی در حال از دست رفتن است. این کارشناس سیاسی تاکید کرد خیلی ها معتقدند که بازگشت ترکیه به روابط با مصر ورژیم صهیونیستی به نوعی تلاش برای جلب نظر آنها برای مشارکت در مسئله و منابع انرژی واقع در مدیترانه شرقی است.
کارشناس مسائل ترکیه چرخش آنکارا به بهبود روابط با تل آویو را بسیار قابل تامل ارزیابی کرد و گفت ترکیه ای که هر از چندگاهی با انگشت گذاشتن بر مسئله دفاع از حقوق فلسطینی ها و ایجاد یک نیمه تنش با مسئولان رژیم صهیونیستی در واقع تلاش دارد در افکار عمومی کشورهای عربی نمودی از خود نشان دهد، مشاهده می شود که قصد بازگشت به روابط با رژیم صهیونیستی دارد. البته در این سال‌ها و از سال 2009 تاکنون روابط تجاری بین دو طرف قطع نشده و تنها در عرصه سیاسی تیرگی روابط حاصل شد. که بهرحال از ماهای گذشته با سفرهای انجام شده، گشایش جدیدی به نظر می رسد ایجاد شده و البته همین انتقادهایی را متوجه سیاست خارجی ترکیه در خاورمیانه بخصوص در ارتباط با فلسطین کرده است. برای این مسئله بایست یک برگ جدیدی در ارتباط با بررسی و تحلیل سیاست خارجی ترکیه در منطقه خاورمیانه باز کرد.
کاکایی تحول در سیاست خارجی ترکیه را دو جهی ارزیابی می کند و می گوید یک وجه این تحول بیرونی است و مربوط به منافع است که ترکیه برای خود در حوزه های مختلف تعریف کرده است. ترکیه در سال‌های اخیر تلاش کرده یک سیاست چند وجهی و تهاجمی رو تجربه کند و برگشت به روابط با کشورهایی که در سال‌های گذشته با آنها دچار تنش بود از جمله عربستان و مصر، در واقع باز تعریفی از رویکردهای ترکیه در منطقه است. این وجه همانطور که پیشتر بیان شد به بحث مدیترانه شرقی، نوع نگاه آمریکا به منطقه و همینطور تنش آمریکا و اروپا با ترکیه بر سر روسیه و همکاری نظامی دو طرف با هم برمی گردد. همچنین یک بی اعتنایی هم در ارتباط با تلاش میانجی گرایانه ترکیه برای کاهش تنش میان روسیه و اوکراین شاهد بودیم که نه از سوی کشورهای اروپایی و نه از سوی روسیه مورد استقبال قرار نگرفت. بنابراین وجه بیرونی سیاست خارجی ترکیه اینست که این کشور به دنبال تعریفی دوباره از سیاست خارجی خود در منطقه است که بتواند بخشی از آن را با توجه به بحران اقتصادی رو به رشد در این کشور، متوجه حوزه اقتصاد و سرمایه کند. بواقع بخشی از دلایل ترکیه برای بازگشت به سمت مصر، عربستان، امارات مبتنی بر عوامل اقتصادی و تجاری و سرمایه گذاری و مالی است.
به گفته این کارشناس مسائل خاورمیانه، وجه دیگر چرخش سیاست خارجی ترکیه جنبه داخلی دارد. حزب عدالت و توسعه در سال‌های اخیربه تدریج دستخوش نوسان و چالش درونی شده است. گروه های رقیب به سمت ایجاد ائتلاف حرکت کرده اند. انتقادهای زیادی متوجه نظام سیاسی است که اردغان ایجاد کرده و احزاب مخالف تلاش دارند در این میان از دو مسئله بهره ببرند: یکی بحران و چالش های اقتصادی و ارزی در ترکیه، که وضعیت معیشیتی مردم را دستخوش تغییر کرد، و دوم چالش هایی که در سیاست خارجی ترکیه ایجاد شده است. کاکایی افزود احزاب رقیب در ترکیه برای اینکه بتوانند انتخابات آتی این کشور را صحنه گردانی کنند، اکنون به سمت نوعی همگرایی پیش رفتند و به همین دلیل برای دولت ترکیه، بخشی از تحول در سیاست خارجی نشات گرفته از مسائل داخلی است.
کاکایی معتقد است تاثیر نگرش جدید ترکیه بر روابط این کشور با ایران از دو دیدگاه قابل تحلیل است. بنا به دیدگاه اول دو کشور در چند قرن اخیر روابط پایداری داشته و در چند دهه اخیر نیز روابط دو طرف رو به رشد بوده است. البته چالش ها و رقابت های منطقه ای نیز به جای خود وجود داشته اما اراده سیاسی دو کشور مبتنی بر حفظ و گسترش روابط دو جانبه بوده است.
به گفته این کارشناس سیاسی، بنا به دیدگاه دوم برخی کارشناسان معتقدند که نگاه یا بازتعریف ترکیه از روابط این کشور با منطقه و از جمله رژیم صهیونیستی، ممکن است انتقادهایی را در عرصه منطقه ای از جمله از سوی ایران، متوجه این کشور کند. اما بهرحال ترکیه در چارچوب منافع خود به دنبال تغییر وضعیت به سمت فراوانی روابط با کشورهای منطقه است که این چرخش اگرچه در چارچوب منافع آنکارا است اما فی النفسه نمی تواند در تقابل با ایران باشد.
کاکایی تاکید دارد نوع روابط ایران و ترکیه متفاوت از این مسائل است و بهرحال ترکیه به دنبال تنش با ایران نیست. اما رقابت های منطقه ای دو کشور در عراق و در منطقه خاورمیانه عربی جدی است و ترکیه با تعریف جدید از روابط خود با رژیم صهیونیستی و عربستان عملا قصد دارد صحنه بازی را به نفع خود تغییردهد.
این کارشناس سیاسی چشم انداز سیاست خارجی جدید دولت آنکارا را اینگونه ارزیابی می کند: البته این نمی تواند به معنای پیشبرد کامل اهداف سیاست خارجی ترکیه و استقبال همه جانبه طرف های منطقه ای از ترکیه باشد. بهرحال چالش های منطقه ای ترکیه به دلیل ابهاماتی که در یک دهه گذشته در نوع نگاه و روابط ترکیه با کشورهای منطقه و حتی بارژیم صهیونیستی داشته، کاملا برفضای کلی نگرش جدید حاکم است. اگرچه همه طرف ها تلاش می کنند به سمت احیای روابط با ترکیه حرکت کنند.
کاکایی در انتها تاکید کرد یک جنبه دیگر از تعدد روابط خارجی ترکیه در منطقه بهره گیری از آن در جهت پرداختن به چالش های اقتصادی داخلی است. حزب عدالت و توسعه برای انتخابات پیش رو نگران از دست دادن آرا خود است و به همین دلیل تلاش دارد با افزایش امکان سرمایه گذاری در بازار ترکیه، روابط تجاری و تنوع بخشیدن به این موضوعات، فضای داخلی را در مسیر مهار بحران ارزی پیش ببرد و بر وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم تاثیر مثبت داشته باشد، اما چشم انداز آینده آنگونه نخواهد بود که کشورهای مثل عربستان و امارات همانند سالهای 2005تا 2010 تلاش زیادی برای سرمایه گذاری در ترکیه انجام دهند. این کشورها هم با احتیاط و تردید به موضوع می نگرند و رگه هایی از اختلاف میان ترکیه و کشورهای منطقه کماکان پابرجاست.
راهبرد معاصر