ریزگردها از کجا آمده اند؟/ از کمربند سبز تا مالچ بازی

احد وظیفه در گفتگو با بصیرت مطرح کرد:

گرد و غبار این روزها بیش از گذشته طبیعت ایران را از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق به چالش کشانده است اما علت این پدیده نامیمون چیست و چطور باید با آن مقابله کرد موضوعی است که ما را پای صحبت های احد وظیفه، مدیر کل سازمان هواشناسی کشور نشانده است.

آقای وظیفه! از منظر شما علت اصلی گرد و غبار و ریزگردهای این روزهاچیست؟

حرکت توده‌های هوا بوسیله امواج هواشناسی صورت میگیرد. یعنی شما چند روزی میبینید هوا خیلی آرام و آفتابی و پایدار است و چند روزی میبینید مثل فصل پاییز و زمستان و اوایل بهار هوا خیلی سرد میشود و وزش باد و یا بارندگی زیادی صورت میگیرد. این واقعه در واقع سازوکار انتقال انرژی بین جو زمین و اتمسفر است. هنگامی که این امواج گذرا عبور میکنند و به نوعی از ترازهای بالاتر از سطح زمین به سطح زمین منتقل میشود که این موضوع باعث میشود سرعت باد افزایش پیدا کند. حال اگر آن زمین که سرعت باد در آن افزایش پیدا کرده دارای پوشش گیاهی کافی باشد و یا دریاچه‌ای باشد و به طور کل سطح آن زمین مستعد خیزش گرد و خاک نباشد صرفا یک باد است، اما اگر این منطقه عاری از پوشش گیاهی باشد و یا بستر دریاچه‌هایی باشد که الان خشک شده‌ و خاکشان مستعد خیزش است وزش باد در این مناطق گرد و خاک ایجاد میکند.

 الان متاسفانه طی خشکسالی‌های متعددی که دو دهه گذشته داشته ایم تعداد کم بارشی‌هایمان خیلی بیشتر از بارش‌هایمان شده، بنابراین منطقه خاورمیانه دچار کم بارشی‌هایی بوده که بر روی هم انباشت پیدا کرده، اگر سهم بارش امسال نیاید و سال بعد نیاید این کمبود بارش ها با هم جمع میشود و اثرش را بر منطقه به صورت بیابانی شدن یا از بین رفتن پوشش گیاهی و جنگلی و... میگذارد. از طرفی هم دما افزایش پیدا کرده و این موضوع توان و پتانسیل افزایش تبخیر را بالا میبرد و سطح دریاچه‌ها و پهنه‌های آبی را زودتر بالا میبرد و خشک میکند. این عوامل دست به دست هم میدهد که خاورمیانه نسبت به 6 دهه گذشته خیلی خشک‌تر و مناطق بیابانی توسعه پیدا کند. یک دلیل این موضوع هم فعالیت‌های انسانی و توسعه کشاورزی به دلیل امنیت غذایی و توسعه جمعیتی بوده که سبب افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی در منطقه خاورمیانه شده و کشورهایی مثل ایران که جمعیتشان طی 4 دهه گذشته دوبرابر شده، نیازشان هم به منابع آبی گسترش پیدا کرده است و این امر سفره های آبی را بیشتر خالی می کند.

مشخصا در مورد عراق و سوریه هم کشور ترکیه با ایجاد سدهای متعدد ورودی آب را به این کشورها بیشتر کنترل میکند و مثل گذشته نیست که دو رودخانه دجله و فرات طغیان کنند و دریاچه‌ها و رودخانه‌های اطراف سوریه را بپوشانند. این کمبود آب با دلایل گوناگونی که گفته شد اثرش را در توسعه بیابانهای منطقه گذاشته و سطح دریاچه‌هایی که خشک شده‌اند و یا آبگیرهایی که قبل بوده و دراثر بی آبی تبدیل به نیزار شده و الان خشک شده‌اند، مستعد خیزش گرد و خاک هستند. در مناطقی که این خشکسالی بروز و یا شدت پیدا میکند شاهد  خیزش بیشتر گرد و خاک هستیم که این پدیده امروزه در کشورهای خاورمیانه قابل مشاهده است و کشورهایی مانند سوریه و عراق، شرق اردن و گاهی اوقات شمال عربستان سعودی و کویت و... کانون اصلی خیزش گرد و خاک هستند و وقتی جریانات غربی حاکم میشود این ریزگردها از مرزهای غربی وارد ایران میشود.

در خود ایران هم جاهایی مانند دریاچه ارومیه که مساحتش کم، اطرافش خشک و سطح آب پایین رفته و در نهایت باعث تولید گرد و خاک میشود. دریاچه‌هایی مانند تالاب گاوخونی که الان خون آن دریاچه منبع گرد و خاک در منطقه است و خیلی از دریاچه‌هایی که قبلا در ایران به طور طبیعی آبگیری میشدند و الان به دلیل نیاز آبی، آبی برایشان رها سازی نمیشود؛ اگر آبی هم به سمت دریاچه‌ها برود توسط ملاکین ویلاها و یا زارعین برداشت میشود و آنچه سرش بی کلاه میماند همین محیط زیست است و در نتیجه این موضوع باعث توسعه بیابانی میشود.

این کم بارشی ها از چه زمانی آغاز شده و چطور ادامه یافته است؟

دلیل اصلی این است و ما همواره درسالهایی که خشک باشند مثل امسال که در واقع پس از بارش های دو سال 97 و 98 سال آبی 99 و 400  یکی از خشک‌ترین سالها یی بوده که در تاریخ بارندگی کشورمان شاهد بودیم؛  با توجه به مصائب مختلفی هم که در کشور داریم مانند صنعت و بخصوص کشاورزی با کمبود منابع آبی مواجه هستیم با این شیوه مصرف در نتیجه توسعه بیابانی رونق گرفته است. یک بخش هم به خاطر تغییر اقلیم و کاهش بارندگی‌ها است. بارندگی در ایران نسبت به 5 دهه گذشته حدود 40 میلی‌متر کمتر شده، یعنی اگر قبلا متوسط حدود 270 میلی‌متر بارندگی به طور متوسط در سال داشتیم اگر برگردیم و میانگین 5 دهه قبل را با 10 سال پیش را مقایسه کنیم میبینیم که آن زمان متوسط بارندگی حدود 265 تا 270 میلی‌متر بوده و الان حدود 230 تا 235 میلی متر میباشد یعنی حدود 40 میلیمتر کاهش بارندگی‌، دما هم حدود 1 تا 1.5 درجه حداقل بیش از آن دوره میباشد و در نتیجه هم توان تبخیر افزایش پیدا کرده و هم بارش دریافتی‌مان کمتر شده است.

پیش از این هم گرما و کم بارشی داشتیم اما چرا تولید گرد و خاک و ریزگرد به این حد نبوده است؟

 مجموع  مسائلی که پیش از آن بدلن اشاره شد باعث شده که شرایط برای خیزش گرد و خاک محیا شده و با گذر همان امواجی که قبلا می‌آمدند و گرد و خاکی تولید نمیشده امروزه گرد و خاک بلند میشود. ممکن است گرد وخاک از چند نقطه بلند شود و وقتی بلند میشود هم در راستای قائم حرکت  و در راستای افق پخش و گسترده شود. وقتی که از روی عراق و سوریه گرد وخاک خیزش میکند و حدود 2 الی 3 هزار کیلومتر در هوا حرکت و وارد ایران میشود؛ ضمن اینکه در مسیر هم ممکن است ریزگردهایی بدان اضافه شود ولی گردوخاکی که از منبع دریاچه بلند میشود خیلی گسترده تر پخش میشود و فضای خیلی زیادی را اشغال میکند و برخی اوقات مثل همین مورد اخیری که داشتیم کل آسمان شمال و شمال غرب و مرکز و جنوب و جنوب غرب را فراگرفته بود یعنی پهنه ای از بوشهر تا سمنان را با شدت و ضعف‌های مختلف فراگرفته بود.

راهکار مقابله چیست؟

راهکار کوتاه مدت ندارد. اما یکی از راهکارها این است که بستر همان کانون‌های گرد و غبار شناسایی شده مثل دریاچه‌ها که با تصاویر ماهواره‌ای و مشاهده میدانی هم کاملا قابل روئیت است هم روی عراق، هم سوریه و هم ایران و جاهایی که قبلا دریاچه بوده و اکنون خشک شده  یا مزارع کشاورزی رها شده  که تبدیل به کانون گرد و غبار شده است و بستر دریاچه‌های خشک شده که با وزش باد خیلی به راحتی خیزش میکنند را میتوانیم با کاشت فضای سبز  مقداری مهار کنیم این نوعی مالچ پاشی طبیعی است. پیش از این مالچ ها نفتی بوده که بعد از مدتی که از بین میرفت به محیط زیست آسیب میزد با این حال اینها علاج‌های کوتاه مدت و محدود است و در زمان محدودی میتوان این کار را انجام داد.

اگر بخواهیم در سطح گسترده‌ای که الان گرد و خاک تولید میشود اقدام کنیم می بایست حق آبه محیط زیست را رعایت کنیم و کم کم فضای سبز توسعه پیدا کند و از سومصرف آب بخصوص در بخش کشاورزی خودداری و کشاورزی مدرن شود چرا که در مناطق خامورمیانه استفاده از کشاورزی به روش‌هایی که در مناطق پر آب صورت میگیرد مقدور نیست و نمیتوان مثل اروپا کشت و کار انجام داد. باید با اقلیم منطقه سازگار شد هم نوع محصولات و هم سطح محصولات و هم روش کشت و زمان کشت  باید مطابق با اقلیم این منطقه صورت بگیرد. در این میان ضرر گرد و غبار و خشکسالی برای ما  خیلی نسبت به عربستان و کویت بیشتر است چرا که آنها همانند ما کشاورزی ندارند و خشکسالی‌هایی که رخ میدهد اثراتش برای ایران به مراتب خیلی بیشتر از امارات و عربستان و کویت و... خواهد بود.

باید بتوانیم با روش مدیریتی مدرن و فناوری‌های مدرن هم در نوع محصول زیر کشت و هم روش کشت و هم روش آبیاری تغییرات بنیادی انجام دهیم تا بتوانیم حقآبه محیط زیست را رعایت  و اجازه ندهیم  محیط زیست قربانی مصارفی مانند صنعت و کشاورزی شود. این باید در تمام حوزه های کشور برنامه ریزی شود؛ کار دراز مدتی است و اینطور نیست که شما طی 4 یا 5 سال نتیجه عالی بگیرید بلکه باید به تدریج حرکت کنید. این تنها کاریست که میتوان کرد چرا که اگر بی‌توجهی  کنیم رفته رفته اثرات این پدیده و خشک و بیابانی شدن تشدید و منجر به این میشود که در دهه های آینده به تدریج بخش‌هایی از خاورمیانه از محیط مناسب برای زندگی و فعالیت بشری خارج شود. انسان  برای زندگی به آب نیاز دارد و اگر اینگونه پیش برود محیط زیست آنقدر خشک میشود که زیست انسان در آن مناطق نمیتواند ادامه پیدا کند.