اهمیت ایران در اتصال چین به غرب آسیا

 در سال‌های اخیر چین سرمایه‌گذاری بزرگی در کریدور‌ها و راه‌های بین‌المللی داشته که نمونه بارز آن، پروژه کمربند و جاده (BRI) است که انتقال محموله‌های چینی را به اروپا و فراتر از آن تسهیل می‌کند. یکی از موارد دیگر که در اواخر سال ۲۰۲۲ کلید آن زده شد، کریدور مهم چین‌ـ‌قرقیزستان‌ـ‌ازبکستان (CKU) است. افتتاح این کریدور اقتصادی یک فرصت واقعی برای ارتقای همکاری و تجارت منطقه‌ای و همچنین گامی مهم برای دستیابی به هدف اتصال متقابل است که به دست چین از طریق طرح کمربند و جاده تأسیس شده است.

 از دیدگاه کشور‌های آسیای مرکزی، این کریدور تجاری به آن‌ها اجازه می‌دهد تا بر شرایط جغرافیایی خود یعنی محصور در خشکی غلبه کنند و با تولیدات و کالا‌های خود به بازار‌های جدیدی برسند. تاکنون، اولین قطار‌ها از ایستگاه لانژو «استان گانسو در شمال‌غربی چین» ابزار‌های برقی را به بازار‌های ازبکستان تحویل می‌دادند، در حالی که قطار‌ها از تاشکند تنها پنبه ازبکستان را به چین می‌بردند. با وجود این پیشرفت، یکی از مشکلات اصلی که باید حل شود، فقدان پیوند راه‌آهن قرقیزستان است؛ زیرا مسیر CKU به عنوان کریدور ریلی فرامنطقه‌ای در نظر گرفته شده است که بخش کلیدی راه‌آهن BRI خواهد بود. در حال حاضر، CKU به منزله یک خط حمل‌ونقل چندوجهی (ترکیب جاده ـ راه‌آهن) توسعه یافته است.

 مقامات ازبکستان مشتاقانه از کریدور CKU حمایت می‌کنند. آن‌ها پیش‌تر به لطف وام‌ها و مشارکت شرکت‌های چینی برای اجرای تونل گذرگاه کامچیک، همکاری داشته‌اند. پس از اتصال CKU با راه‌آهن Pap-Angre، ازبکستان به یک مرکز کلیدی برای پروژه‌های اتصال منطقه‌ای تبدیل خواهد شد. درواقع راه‌آهن پاپ ـ انگرن می‌تواند به دهلیز ترمزـ مزارشریف که به ایران و دریای عرب می‌رسد، وصل شود یا از ترکمنستان تا دریای خزر، آذربایجان و ترکیه عبور کند. این‌ها مسیر‌های جایگزین و کوتاه‌تری در مقایسه با کریدور راه‌آهن موجود خرگوس-آکتائو (کریدور شرق به غرب که به طور کامل از مرز چین و قزاقستان تا دریای خزر می‌گذرد) هستند.

 مختصات کریدور جدید
 انتظار می‌رود کریدور راه‌آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان که عموماً با عنوان CKU نامیده می‌شود، پس از تکمیل مطالعات امکان‌سنجی، در سال ۲۰۲۳ آغاز شود. البته این پروژه از سال ۱۹۹۷متوقف مانده بود؛ اما در بحبوحه تغییر زنجیره تأمین در پی عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین، CKU احیا شده است؛ بنابراین، هر سه طرف پروژه بر علاقه خود برای اجرای پروژه تأکید کرده‌اند. راه‌آهن CKU تجارت و اتصال را نه‌تن‌ها برای چین، قرقیزستان و ازبکستان تقویت می‌کند؛ بلکه مزایای شاخه آن برای کل منطقه نیز در دسترس خواهد بود.

 این کریدور یا راه‌آهن ۵۲۳ کیلومتر طول خواهد داشت که ۲۱۳ کیلومتر در چین، ۲۶۰ کیلومتر در قرقیزستان شامل نزدیک به ۹۰ تونل و سپس ۵۰ کیلومتر در ازبکستان خواهد بود. راه‌آهن CKU علاوه بر کاهش زمان حمل‌ونقل ۷ تا ۸ روزه، مسافت ۹۰۰ کیلومتری چین تا اروپا و خاورمیانه را کاهش می‌دهد. این مسیر از پایانه راه‌آهن کاشغر (متصل به شبکه ریلی ملی چین) در استان سین‌کیانگ چین تا شهر اندیجان در ازبکستان از طریق استان‌های نارین و اوش ـ مناطق قرقیزستان ـ امتداد می‌یابد. هزینه تقریبی راه‌آهن ۵/۴ میلیارد دلار است که احتمالاً از طریق کشور‌های عضو یا سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای تخصیص داده می‌شود.

 مسیر CKU به بخش جنوبی قطار باری چین ـ اروپا تبدیل می‌شود و چین، قرقیزستان و ازبکستان را از طریق ایران و ترکیه به اروپای مرکزی و شرقی متصل می‌کند. از ازبکستان، راه‌آهن CKU می‌تواند با راه‌آهن ازبکستان ـ ترکمنستان به بندر ترکمن‌باشی در دریای خزر متصل شود. در بندر ترکمن می‌تواند با بندر باکو در آذربایجان و به بازار‌های گرجستان، ترکیه و کشور‌های اتحادیه اروپا در دریای سیاه بلغارستان و رومانی تقسیم شود یا می‌تواند به سمت جنوب به بنادر ایران در دریای خزر مانند انزلی یا بندر ایران در چابهار حرکت کند. از آنجا، دسترسی دریایی به خاورمیانه، شرق آفریقا و جنوب آسیا منتهی می‌شود.

 اتصال چین به غرب آسیا
 همانطور که اشاره شد، یکی از محور‌ها یا شاخ‌های این کریدور از طریق ترکمنستان و ایران می‌تواند به خلیج فارس یا عراق و شامات متصل شود که چین همیشه به دنبال آن بوده است. ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) از زمانی که برای اولین بار در سال ۲۰۱۳ رونمایی شد، با سرعت بالا در حال تکامل بوده است و در این میان، هیچ منطقه‌ای به اندازه مناطق غرب و جنوب‌غربی آسیا تشنه پیشرفت اقتصادی نیستند.

 با موافقت‌نامه جامع در اول آوریل ۲۰۲۲ که ازسوی وزرای خارجه روسیه، پاکستان، چین، افغانستان، ایران، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان امضا شد، پروژه‌های BRI جنوب غرب و آسیای مرکزی انرژی جدیدی به خود گرفتند؛ همچنین چین از گسترش کریدور اقتصادی چین‌ـ‌پاکستان (CPEC) و کریدور اقتصادی چین‌ـ‌آسیای مرکزی‌ـ‌آسیای غربی به افغانستان حمایت می‌کند و آماده است تا هم‌افزایی بین ابتکار کمربند و جاده و استراتژی‌های توسعه افغانستان را ارتقا دهد.

 البته یکی از پروژه‌های پیش‌رو شامل خط آهن خواف ـ هرات است که از طریق خط ریلی مزارشریف و همچنین بندر چابهار در ایران به کشور‌های آسیای مرکزی گسترش خواهد یافت. «عباس خطیبی» معاون وزیر راه و شهرسازی کشور با اشاره به اینکه این پروژه به زودی به چین و سایر کشور‌های منطقه متصل می‌شود، گفت: «راه‌آهن جدید خواف ـ هرات علاوه بر اتصال شبکه ریلی ایران به اروپا، بنادر جنوبی کشور را به کشور‌های آسیای میانه، قفقاز، عراق و حتی چین متصل می‌کند.»

 با این وجود، به دلیل ضریب امنیتی پایین افغانستان و زیرساخت‌های ضعیف آن، پکن برای اتصال ریلی با غرب آسیا و شامات باید از مسیر قرقیزستان‌ـ‌ازبکستان‌ـ‌ترکمنستان‌ـ‌ایران استفاده کند تا با اتصال به عراق و سوریه، در نهایت به دریای مدیترانه متصل شود. البته یکی از مزایای بزرگ این کریدور برای چین، دورزدن ترکیه است که با وجود تحولات ژئوپلیتیکی به ویژه در موضوع ایغور‌ها یا قفقاز، احتمال تنش میان دو طرف وجود دارد.

 یکی دیگر از پیامد‌های مهم این کریدور، افزایش نفوذ چین و ایران به منزله بازیگران نظام نوین چندقطبی در آسیای مرکزی و غرب آسیاست که البته از دیرباز حوزه نفوذ آن‌ها بوده است. باید توجه داشت که ایران در آسیای مرکزی به دلیل ریشه‌های فرهنگی و تمدنی و در غرب آسیا به دلیل نزدیکی مذهبی می‌تواند نقش مهم و بسزایی در اتصال چین به دریای مدیترانه از طریق کریدور چین‌ـ‌قرقیزستان‌ـ‌ازبکستان داشته باشد.