اجرای قانون جوانی جمعیت به کجا رسید؟

یکی از مهم‌ترین شعار‌هایی که از دهه ۶۰ به یاد داریم، «فرزند کمتر، زندگی بهتر» است. این شعار با تبلیغات رسانه‌ای گسترده و ترویج در کتب درسی، به یک سبک زندگی تبدیل و موجب شد در سال ۷۹ رشد جمعیت کشور از ۴ به ۲.۱ فرزند در هر خانواده کاهش پیدا کرده و کشور به وضعیت قرمز جمعیتی برسد و این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه نرخ باروری در سال ۱۳۹۰ به ۱.۹ رسید. از این رو رهبر معظم انقلاب از نخستین ورودکنندگان به موضوع بحران جمعیت کشور بودند و می‌توان گفت که از سال ۱۳۸۸ تا به حال، اهمیت توجه به رشد جمعیت و لزوم تغییر در سیاست‌گذاری‌ها جزو مهم‌ترین محور‌های سخنان ایشان بوده است.

این در حالیست که جوامع امروزی هم به این نتیجه رسیده‌اند؛ پیری جمعیت علاوه بر خطر ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی و ایجاد مشکل برای سیستم تامین اجتماعی، کاهش قدرت دفاعی و اقتصادی آن‌ها را به دنبال خواهد داشت؛ با این همه قانون جوانی جمعیت در کشور ما پس از یک دهه فراز و نشیب با ۷۳ ماده و بیش از ۲۰۰ حکم، با هدف حمایت از خانواده، تهیه و تنظیم و در آبان ۱۴۰۰ به تصویب مجلس رسید.

در این قانون که قرار شد به مدت ۷ سال به صورت آزمایشی اجرا شود موارد مهمی مثل تسهیلات ویژه برای خانواده‌های دارای فرزند، دانشجویان متأهل، اهدای خودروی ایرانی پس از تولد فرزند دوم به مادران و اعطای زمین و واحد مسکونی و تسهیلات بانکی مورد توجه قرار گرفته است که در این گزارش سعی داریم آخرین وضعیت مسائل مورد تاکید در این قانون را بررسی کنیم:

جزئیات ماده ۳ و ۴ قانون جمعیت
بر اساس ماده (۳) قانون جوانی جمعیت، وزارت راه و شهرسازی مکلف است امکان استفاده مجدد از امکانات دولتی مربوط به تأمین مسکن خانوار را برای خانواده‌ها پس از تولد فرزند سوم و بیشتر فراهم آورد و این خانواده‌ها می‌توانند صرفاً برای بار دوم از کلیه امکانات دولتی در این خصوص استفاده نمایند.

همچنین، ماده (۴) قانون جوانی جمعیت تاکید دارد به منظور تحقق بند «چ» ماده (۱۰۲) قانون پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دولت مکلف است یک قطعه زمین یا واحد مسکونی حداکثر به میزان (۲۰۰) مترمربع منطبق با ضوابط حد نصاب تفکیک بر اساس طرح‌های هادی روستایی و شهری یا طرح‌های جامع و تفصیلی شهری مصوب برای ساکنین در روستا‌ها یا شهر‌های کمتر از ۵۰۰ هزار نفر پس از تولد فرزند سوم و بیشتر به صورت مشترک و بالمناصفه به پدر و مادر، در همان محل بر اساس هزینه آماده‌سازی فقط برای یک بار به صورت فروش اقساطی با دو سال تنفس و هشت سال اقساط اعطا نماید و سند مالکیت، پس از پرداخت آخرین قسط، ظرف حداکثر یک ماه، به مالکان تحویل داده می‌شود.

فاز دوم واگذاری زمین در راستای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت
در همین راستا مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی با اشاره به واگذاری زمین در راستای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، خبر داده است: در فاز دوم واگذاری زمین‌های طرح جوانی جمعیت به مناسبت ایام ماه ربیع و جشن‌های مبارک، از سوم مهرماه به مدت ۱۰ روز واگذاری حدود ۲۰ هزار قطعه زمین آغاز شده است.

وی ادامه داد: با احتساب زمین‌هایی که قبل از محرم و صفر به مردم واگذار شده بود، حدود ۳۲ هزار قطعه زمین در راستای طرح جوانی جمعیت تقدیم مردم شده است.

وزیر راه و شهرسازی خاطرنشان کرد: ما این مسیر را تا پایان سال ادامه خواهیم داد و هر دو ماه با فواصل مختلف یک بار پویشی برای واگذاری خواهیم داشت و به همین مناسبت در ۳۱ استان کشور، ۳۱ جشن برای خانواده‌های مشمول این طرح داریم.

دانشجو‌های متأهل چه تسهیلاتی دریافت می‌کنند؟
طبق ماده ۷ قانون جوانی جمعیت مصوب شد بودجه ایجاد و بهسازی خوابگاه‌های متاهلان در کلیه مراکز آموزش عالی، برای دانشجویان زن و مرد بومی و غیربومی تامین شود؛ و حالا این ماده از قانون به کجا رسید؟ برای این بند از قانون، به دولت اجازه داده شده تا سالانه و بر اساس قانون بودجه تا ۵ سال بیست هزار میلیارد ریال اوراق مالی-اسلامی منتشر کند؛ البته دستگاه‌ها و نهاد‌هایی مانند دانشگاه‌های غیردولتی، حوزه‌های علمیه و سازمان اوقاف و امور خیریه هم در این ماده برای تأمین خوابگاه متأهلان مأموریت‌هایی دارند.

از سوی دیگر بر اساس این قانون، دانشجوی باردار نیز می‌تواند دو و نیم سال زمان تحصیلش را بیشتر کند، اگر دو فرزند داشته باشد این زمان ۵ سال می‌شود. در همین راستا ۷ تیر ۱۴۰۲ هاشم داداش‌پور در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به تسهیلات رفاهی در قانون جوانی جمعیت برای دانشجویان متأهل مانند خوابگاه متأهلین یا وام‌های تحصیلی و مسکن گفت: «بخشنامه‌ای را تدوین و به دانشگاه‌های کشور ارسال کردیم که دانشجویی که باردار می‌شود، می‌تواند دو و نیم سال زمان تحصیلش را بیشتر کند، اگر دو فرزند داشته باشد پنج سال و عملاً اجازه دهیم افرادی که متأهل هستند از این ظرفیت و فرصت استفاده کنند و احیاناً فرزندآوری و بچه‌داری باعث نشود آن‌ها برای تحصیل دچار مشکل شوند.»

ساخت خوابگاه‌های متاهلی توسط وزارت علوم
رئیس سازمان امور دانشجویان ادامه داد: «در حوزه خوابگاه متاهلی هنوز خوابگاه‌هایمان متأسفانه گسترده و فراگیر نشده و باعث تأسف است که برخی دانشگاه‌هایی که حتی خوابگاه متاهلی داشتند به مرور زمان به خوابگاه‌های مجردی تبدیل کرده‌اند، اما از سال گذشته وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وارد ساخت خوابگاه‌های متاهلی شده است.»

وی ادامه داد: در برخی از دانشگاه‌ها تقاضا‌ها بیش از حد است، اما ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های لازم برای تأمین آن نیاز وجود ندارد، اما از طرف دیگر صندوق رفاه دانشجویان به اندازه منابعی که در اختیار دارد، برای کسانی که متأهل هستند بخشی از هزینه‌های مربوط به خانه استیجاری‌شان را تأمین می‌کند، عدد آن در ذهنم نیست، اما مبلغ قابل اعتنایی است و دانشجویان غیر از تهران می‌توانند ۵۰ درصد حداقل اجاره‌شان را پوشش دهند، همچنین دانشجویان متأهل برای دریافت وام‌های تحصیلی و اضطراری در اولویت هستند.»

تاکید بر پرداخت تسهیلات بانکی برای فرزندآوری در مواد ۹ تا ۱۱
نهمین ماده این قانون بانک مرکزی را مکلف کرده تا از طریق بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، تسهیلات مسکن را که از آن‌ها نام برده است، با هدف تشویق به فرزندآوری ارائه کند.

در ماده دهم، بانک مرکزی باید برای متولدان سال ۱۴۰۰ به بعد، از طریق همین بانک‌ها و موسسات اعتباری و از محل پس‌انداز و جاری قرض‌الحسنه نظام بانکی و حذف تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج متقاضیان بالای ۵۰ سال سن، تسهیلات قرض‌الحسنه تولد فرزند را پرداخت کند.
تسهیلات تولد فرزند نخست ۱۰ میلیون تومان، فرزند دوم ۲۰ میلیون تومان، فرزند سوم ۳۰ میلیون تومان، فرزند چهارم ۴۰ میلیون تومان و برای فرزند پنجم و بالاتر از ۵۰ میلیون تومان است که این تسهیلات بدون الزام به سپرده‌گذاری مشمولان با شش ماه دوره تنفس است. دوره بازپرداخت تسهیلات یاد شده سه تا هفت سال و با اخذ یک ضامن معتبر و سفته تعیین می‌شود و متقاضیان حداکثر تا دو سال پس از تولد فرزندشان، می‌توانند درخواست دریافت وام را ثبت کنند. البته قانون یادآور شده که برای دوقلو‌ها و چندقلو‌ها به ازای هر فرزند یک وام می‌گیرد.

ماده یازدهم پای بورس را هم وسط کشیده و دولت را موظف کرده تا برای هر فرزند از ابتدای سال ۱۴۰۰، ده میلیون تومان تا سقف سالانه هزار میلیارد تومان برای خرید واحد‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله در بورس، به نام فرزند با یک سازوکار اختصاص دهد. همچنین هر سال به میزان نرخ تورم سالانه که مرکز آمار ایران اعلام می‌کند، به مبلغ بیان شده، اضافه خواهد شد.

پرداخت وام فرزندآوری تا پایان شهریورماه به مبلغ ۲۱ هزار میلیارد تومان
در یازدهم اردیبهشت سال جاری بانک مرکزی در راستای قانون بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور دستورالعمل اجرایی تسهیلات قرض‌الحسنه فرزند را برای اجرا به شبکه بانکی ابلاغ کرد. در بخشنامه ابلاغی این بانک برای فرزند اول مبلغ ۳۰۰ میلیون ریال با دوره باز پرداخت سه سال، فرزند دوم مبلغ ۶۰۰ میلیون ریال با دوره بازپرداخت چهار سال، فرزند سوم مبلغ ۹۰۰ میلیون ریال با دوره بازپرداخت پنج سال، فرزند چهارم مبلغ ۱۲۰۰ میلیون ریال با دوره بازپرداخت شش سال و فرزند پنجم به بعد مبلغ ۱۵۰۰ میلیون ریال با دوره بازپرداخت هفت سال تسهیلات تعیین شده است.

در همین راستا به گفته مهدی صحابی، معاون اداره اعتبارات بانک مرکزی از ابتدای سال تا ۲۱ شهریورماه تعداد ۳۳۹ هزار و ۷۸۹ مورد تسهیلات فرزندآوری به مبلغ ۲۱ هزار میلیارد تومان به متقاضیان پرداخت شد که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته رشدی ۴۳.۴۴ درصد داشته است.

مادران با تولد فرزند دوم صاحب خودرو می‌شوند؟
همچنین شرکت‌های خودروساز داخلی هم در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت موظف شدند که یک خودروی ایرانی به قیمت کارخانه تحویل دهند. این خودرو به انتخاب و به نام مادر است و پس از تولد فرزند دوم به بعد در هر نوبت ثبت‌نام برای یک‌بار تحویل داده می‌شود. در هر نوبت ثبت‌نام ۵۰ درصد خودرو‌ها مشمول این ماده خواهند شد و اگر تعداد متقاضیان بیش از ۵۰ درصد باشد، مادرانی که تا دو سال قبل از آن خودرو دریافت نکرده باشند، اولویت پیدا می‌کنند.

در همین راستا بود که ۲۰ خردادماه سال جاری طرح ثبت‌نام ایران‌خودرو برای مادران آغاز شد. طبق جدیدترین اطلاعیه ایران‌خودرو که مربوط به فروش فوری پژو ۲۰۷ TU ۳ است؛ مادرانی که سال گذشته فرایند ثبت‌نام سامانه یکپارچه ویژه‌ی محصولات ایران‌خودرو را طی کردند و اسامی آن‌ها به‌عنوان بخش سوم اولویت تابستان ۱۴۰۲ برای دریافت خودروی پژو ۲۰۷ TU ۳ به گروهِ صنعتی ایران‌خودرو اعلام و توسط این شرکت برای آن‌ها پیامک ارسال شده‌ است، می‌توانند در طرح فروش بدون قرعه‌کشی خودرو برای مادران با موعد تحویل ۹۰ روزه، شرکت کنند.

ابلاغ بخشنامه برای معافیت از مالیات به ازای فرزند سوم و بیشتر
سیزدهمین ماده، سازمان هدفمندی یارانه‌ها را مکلف کرده تا از محل درآمد‌های ناشی از حذف یارانه سه دهک بالای درآمدی، یارانه فرزندان خانواده‌های دهک‌های اول تا چهارم دارای حداقل سه فرزند را که شاغل نباشند، به‌صورت مشروط و بر اساس قانون برنامه ششم توسعه تا ۳ برابر افزایش دهند. همچنین در راستای قانون جوانی جمعیت و تشویق به فرزندآوری، سازمان امور مالیاتی در بخشنامه‌ای در مورخ ۲۱ شهریور ۱۴۰۲ افزایش معافیت سالانه مالیات بر درآمد حقوق را به ازای فرزند سوم و بیشتر ابلاغ کرد.

بر اساس این بخشنامه که طبق بند (ت) ماده ۱ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است، معافیت سالانه مالیات بر درآمد حقوق موضوع ماده ۸۴ قانون مالیات‌های مستقیم برای اشخاص حقیقی به ازای فرزند سوم و بیشتر که از آبان ماه سال ۱۴۰۰ به بعد متولد شده‌اند، به ازای هر فرزند ۱۵ درصد معافیت افزایش می‌یابد. بر این اساس این معافیت مشروط به آن است که نرخ باروری شهرستان محل زادگاه پدر یا فرزند بالای ۲.۵ درصد نباشد.

همچنین طبق ماده ۱۸ قانون حمایت از جوانی جمعیت و خانواده، پدر یا مادر در صورت احراز سایر شرایط هر دو به صورت هم‌زمان امکان استفاده از معافیت مالیات بر حقوق را خواهند داشت. همچنین اشخاص مشمول معافیت جوانی جمعیت با رعایت سایر قوانین و مقررات مربوطه برای هر یک از فرزندان سوم و بیشتر با رعایت شرط تاریخ تولد از اول آبان ۱۴۰۰ به بعد بدون اعمال محدودیت در مورد تعداد فرزندان به مدت سه سال به شرط تصویب در قانون بودجه سنواتی می‌توانند از این معافیت استفاده کنند

تسهیلات مرخصی زایمان در قانون جوانی جمعیت
دستگاه‌های مذکور همچنین اجازه تعدیل یا اعلام عدم نیاز مستخدمین دارای حداقل فرزند مادران باردار و دارای فرزند شیرخوار را به جز در موارد نخواهند داشت.

ماده ۱۷ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت شرایط مرخصی زایمان را تشریح کرده است؛ مدت مرخصی زایمان با پرداخت تمام حقوق و فوق‌العاده‌های مرتبط به ۹ ماه افزایش می‌یابد و در صورت درخواست مادر تا دو ماه از این مرخصی در ماه‌های پایانی بارداری قابل استفاده خواهد بود که این مرخصی، برای تولد دوقلو‌ها و چند قلو‌ها ۱۲ ماهه است.

این قانون در ماده‌های بعد خود به تسهیلات و مسائلی، چون «غربالگری، افزایش ظرفیت پذیرش دستیار در رشته تخصصی ناباروری، ارائه نمایش هم‌زمان طب سنتی ایران به زوجین نابارور، شرایط اعطای مجوز مراکز فعال انتخاب همسر، شرایط تکریم مادران شاغل و باردار، تسهیلات خدمات حمل‌ونقل و هزینه استفاده از خدمات مراکز فرهنگی، ورزشی، تفریحی شهرداری‌ها، وظایف دستگاه‌ها برای تبلیغ فرزندآوری و...» پرداخته است.

تاکنون چند درصد از قانون جوانی جمعیت اجرا شده است؟
با توجه به مواردی که در این گزارش ذکر شد، سوال اینجاست که تاکنون چه میزان از این قانون اجرایی شده است؟ در پاسخ به این سوال در تاریخ ۲ مهر امسال دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت معاونت ریاست جمهوری گفت: «به دلیل اینکه قانون جوانی جمعیت یک سال و نیم است که اجرایی شده نمی‌توان به‌درستی و کامل توفیق این قانون را برآورد کرد، اما در همین مدت دستگاه‌های نظارتی اعلام کردند که حدود ۳۵ درصد از قانون اجرا می‌شود.»

صالح قاسمی با بیان اینکه موضوع فرزندآوری و جمعیت از جمله موضوعاتی است که بسیار گسترده و علل و عوامل دخیل در آن نیز بسیار زیاد است، گفت: «موضوع جمعیت لایه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد و موضوع اقتصاد تنها یکی از این لایه‌هاست.»

وی افزود: «بسیاری از صاحب‌نظران و مطالعات در این رابطه اذعان دارند که سهم لایه‌های فرهنگی و نگرشی در جامعه بیشتر از سهم لایه‌های اقتصادی است در حالی‌که مسئله اقتصاد هم بسیار مهم است. بخش زیادی از سیاست‌های جمعیتی کشور‌های دنیا در لایه‌های اقتصادی است و حمایت اقتصادی از خانواده و زوجین برای فرزندآوری بخش زیادی از قوانین و سیاست‌های جمعیتی کشور‌ها را تشکیل می‌دهد.»

الزامات تغییر در فرهنگ فرزندآوری
همان‌طور که صالح قاسمی اشاره می‌کند، سهم لایه‌های فرهنگی و اجتماعی در پدیده فرزندآوری همواره بیش از اقتصاد بوده است، اما راهکار چیست و چه باید کرد؟
روانشناسان معتقدند که کاهش تمایل به فرزندآوری در جامعه کنونی یک موضوع چندعلتی است و باید همه جوانب را ازجمله مسائل اقتصادی درنظر گرفت، اما علت اصلی این موضوع را تغییر باور‌ها و نگرش مردم جامعه نسبت به افزایش جمعیت می‌دانند.

فرزاد رحیمی روانشناس در همین خصوص می‌گوید: «تقویت فرزندآوری به عوامل متعددی در جامعه بستگی دارد و اگر چه در نگاه اول باید نیاز‌های اولیه فرزند از سوی والدین تامین شود، اما از دیدگاه روانشناسی باید گفت که مجموعه عوامل اقتصادی و اجتماعی سبب شده تا ازدواج در سنین بالا، تک‌فرزندی و حتی بی‌فرزندی به یک باور در جامعه تبدیل شود.»

رحیمی می‌افزاید: «برای مواجهه با این باور‌ها و تغییر تدریجی آن به سمت رشد جمعیت باید عدالت اجتماعی و فرهنگی در جامعه تقویت شود چرا که با توزیع عادلانه امکانات در سطح جامعه می‌توان یکی از بستر‌های مناسب فرزندآوری را ایجاد کرد.»

وی تصریح می‌کند: «از سوی دیگر باید زمینه‌های ناامیدکننده در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را برطرف کرد و این باور را به صورت شفاف به زوج‌های جوان منتقل کرد که اگر جایگزینی جمعیت به درستی شکل نگیرد عواقب نگران‌کننده‌ای در انتظار نسل‌های آینده خواهد بود.»

نتیجه‌گیری
حمایت از خانواده و توجه به مسئله جمعیت در دولت سیزدهم، به‌اندازه‌ای قابل اهمیت است که ابراهیم رئیسی در سخنان خود در سازمان ملل با بیان عبارت «جنگ علیه خانواده» تاکید کرد: «در کنار جنگ اسلام شاهد جنگ علیه خانواده هم هستیم. حفاظت از حریم خانواده و ازدواج یک واقعیت جهانی است که باید به دستور کار مشترک جهانی تبدیل شود.» ازاین‌رو شاید طبق گفته مسئولان تنها ۳۵ درصد از این قانون اجرا شده باشد، اما همین میزان تقلا توسط دولت موجب تغییر چشمگیر در عملکرد دستگاه‌ها در برخورد با مسئله جمعیت شده است. البته باید توجه داشت که این قانون هرچند جامع و کامل است، اما نمی‌تواند به‌تنهایی خلأ بزرگ در جوانی جمعیت کشور را پر کند به همین دلیل انتظار می‌رود تحولات فرهنگی و تغییر الگو‌های زیستی جامعه در بروز این وضعیت مورد بررسی قرار گرفته و مسئولان و مدیران کشور با اتخاذ برنامه‌های فرهنگی مناسب، برای اصلاح روند موجود گام بردارند.