پیش‌نیاز پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا؛حفظ توازن شرق و غرب

جنگ میان اوکراین و روسیه در حالی وارد سومین سال خود شده است که روابط میان روسیه و اوکراین دارای سابقه ای طولانی است و منشا نزاع کنونی را می توان از اواخر سال 2013 مورد تبیین قرار داد.

نزاعی که با درخواست پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا آغاز و با مخالفت یانوکوویچ رئیس جمهور وقت اوکراین که از متحدان نزدیک پوتین بود به حالت تعلیق درآمد. اما به دلیل مخالفت سیاسی و اجتماعی و برگزاری اعتراضاتی که از سوی مخالفان غرب به عنوان انقلاب رنگی و از سوی موافقان به انقلاب کرامت تبدیل شد، یانوکوویچ از قدرت برکنار و زلنسکی بر روی کار آمد.

با روی کار آمدن زلنسکی، ایده پیوستن به اتحادیه اروپا در اوکراین مجدداً به جریان افتاد و نتیجه آن حمله روسیه به کریمه و الحاق این سرزمین به خاک روسیه شد. با گسترش اعتراضات و حمایت غرب و متحدان اروپایی از بازپس گیری کریمه از روسیه و ایجاد ناآرامی‌ها در شرق اوکراین و اقدامات تند دولت زلنسکی در مقابل جدایی‌طلبان منطقه شرقی اوکراین، جنگ بین روسیه و اوکراین آغاز شد. جنگی که عواقب و آسیب های جدی و جبران ناپذیری برای اوکراین داشته است.

6 میلیون پناهنده ای که پس از آغاز جنگ سرزمین مادری خود را ترک کرده و به اروپا گریخته اند و علاوه بر این بیش از 5 میلیون اوکراینی آواره داخلی و 17.6 میلیون نفر نیازمند فوریت کمک های بشردوستانه هستند.

بسیاری از اوکراینی ها خواهان بازگشت به کشور خود و خواستار رشد تجارت با اروپائیان هستند، اما این ضرورت در صورتی موثر است که فرصت و امنیت در اوکراین به وجود آید. هم اکنون اوکراین با تخریب زیر ساخت های اقتصادی و کمبود نیروی کار ماهر و میلیون ها مهاجر که از نظر روانی آسیب دیده اند طرف است.

این در حالیست که اوکراین سومین صادرکننده جو که 18 درصد از صادرات جهانی را تشکیل می داده و یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات کشاورزی در جهان بوده است.

بر اساس گزارش اتحادیه اروپا، اوکراین چهارمین صادرکننده بزرگ ذرت با 16 درصد صادرات جهانی و پنجمین صادرکننده گندم با 12 درصد صادرات جهانی است. دریافت کنندگان برتر غلات اوکراینی شامل بسیاری از کشورهایی هستند که دارای حاکمیت شکننده بوده و دارای اهمیت استراتژیک جهانی، از جمله مصر، تونس، مراکش، بنگلادش، اندونزی و فیلیپین هستند.

جنگ در ابتدا منجر به کاهش صادرات اوکراین و غذای جهانی شد. اختلال اولیه نشان داد که "سبد نان اوکراین" چقدر اهمیت دارد. اوکراین همچنین دارای منابع طبیعی فراوان با دومین کشور بزرگ (پس از نروژ) است. ذخایر گاز شناخته شده در اروپا که عمدتاً استفاده نشده است.

آسیب مستقیم به اقتصاد اوکراین، از سپتامبر 2023 و زیرساخت های انسانی ناشی از جنگ روسیه بالغ بر 154.9 میلیارد دلار است. با این حال، هزینه های بازیابی به طور قابل توجهی بالاتر است، تخمین تقریبی برای بازسازی این مسئله 500 میلیارد دلار است که بیش از دو برابر درآمد ناخالص داخلی اوکراین است.

پس از تهاجم روسیه به این کشور در سال 2022، بحران به موضوعی ضروری برای امنیت اروپا و جهان تبدیل شد. در فوریه 2022، یک هفته پس از شروع جنگ، اوکراین نامه درخواستی برای عضویت در اتحادیه اروپا ارسال کرد و رسماً روند پیوستن به اتحادیه اروپا را آغاز کرد.

در ژوئن 2023، اتحادیه اروپا به سرعت به اوکراین وضعیت نامزدی اعطا کرد و در دسامبر اعلام کرد که با آغاز مذاکرات الحاق با اوکراین موافقت کرده است. اتحادیه اروپا ضمن تایید وضعیت نامزدی اوکراین در ژوئن 2023، هفت شرط را برای اوکراین تعیین کرد، از جمله اصلاحات در دادگاه قانون اساسی، حکومت قضایی، مبارزه با فساد، مبارزه با پولشویی، الیگارشی زدایی، قانون رسانه ای و حمایت از اقلیت های ملی.

اتحادیه اروپا تاکید کرد که مذاکرات الحاق تنها زمانی می تواند آغاز شود که این الزامات محقق شود. دولت اوکراین متعهد شد که اصلاحات را در اسرع وقت به پایان برساند. در نوامبر 2023، 6 ماه پس از دریافت وضعیت نامزد، اوکراین به اتحادیه اروپا گزارش داد که چهار مورد از هفت الزام اجرا شده و پیشرفت خوبی در سه مورد باقی مانده دارد. در نتیجه، سؤالات مربوط به آغاز مذاکرات الحاق با اوکراین در جریان نشست سران اتحادیه اروپای شورای اروپا در دسامبر 2023 مطرح شد.

قبل از اجلاس، اوضاع چندان خوشبینانه نبود. آغاز مذاکرات الحاق مستلزم تصمیم متفق القول شورای اروپا است. با این حال، نخست وزیر مجارستان، ویکتور اوربان که از نزدیکان ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه است، به شدت با عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا مخالف است.

بنابراین، به طور گسترده انتظار می رفت که اوربان در اجلاس سران برای ممانعت از الحاق اوکراین، حق وتو را به کار گیرد. با این حال، در کمال تعجب، زمانی که رهبران اتحادیه اروپا درباره آغاز روند الحاق رای دادند، اوربان از اتاق خارج شد، به این معنی که او رای ممتنع داد. در نتیجه، مذاکرات الحاق بین اتحادیه اروپا و اوکراین آغاز شده و اوکراین اکنون می تواند مرحله دوم روند الحاق را آغاز کند.

راه پیش رو برای عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا

اگرچه اوکراین پاداش خود را برای کار خود در زمینه اصلاحات و دریافت مجوز اتحادیه اروپا برای آغاز مذاکرات الحاق دریافت کرده است، هنوز راه زیادی در پیش است.

طبق آمار، مرحله دوم مذاکرات الحاق به مراتب طولانی تر است. به طور متوسط ​​از آغاز مذاکرات الحاق تا الحاق رسمی حدود چهار سال زمان نیاز است. علاوه بر این، اوکراین برای تقویت قوه قضاییه و رسانه‌های مستقل، مبارزه با فساد، اصلاح ساختار امنیتی و ایجاد نهادهای عمومی سالم برای مطابقت با استانداردهای اتحادیه اروپا به سال‌ها زمان نیاز دارد.

آنچه مسائل را پیچیده می کند این واقعیت است که کشورهای عضو اتحادیه اروپا در مورد الحاق اوکراین نظرات مختلفی دارند که باعث می شود آینده الحاق اوکراین مملو از عدم اطمینان باشد.

اختلاف بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا

اگرچه بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا اجماع اساسی برای حمایت از اوکراین در مقاومت در برابر روسیه وجود دارد، اعضای شرقی و غربی در رویکردهای مشخص خود برای مقابله با روسیه متفاوت هستند.

اعضای غربی که عمدتاً توسط فرانسه و آلمان نمایندگی می‌شوند، تلاش کرده‌اند تا گفتگوی باز با روسیه را حفظ کنند، زیرا به شدت به تامین انرژی روسیه وابسته هستند. با این حال، این تلاش به دلیل عدم توافق اعضای بالتیک که به دنبال عقب نشینی قابل توجه نظامی روسیه هستند، شکست خورده است، زیرا آنها به تهدید نظامی ناشی از روسیه بسیار حساس هستند. این امر تناقضات بین کشورهای عضو در زمینه مسائل دفاعی را برجسته می کند.

در حالی که مرکز ثقل و اولویت‌های اتحادیه اروپا پس از حمله روسیه به اوکراین به سمت شرق تغییر کرد، اعضای شرقی اتحادیه اروپا در سیاست‌های خود منسجم نبودند. لهستان و مجارستان مواضع کاملاً متضادی با روابط اتحادیه با روسیه دارند. در حالی که اولی نقش اصلی را در مقابله با روسیه ایفا کرده، دومی همچنان مخالف تحریم ها علیه دولت روسیه است. این تناقض گروه ویسگراد - متشکل از جمهوری چک، مجارستان، لهستان و اسلواکی - را که نقش پیشرو در میان کشورهای اروپای مرکزی و شرقی ایفا می کند، شکسته است.

علاوه بر این، حتی برای اعضای اروپای شرقی که قاطعانه از اوکراین در مقاومت در برابر روسیه حمایت می‌کنند، مانند لهستان و اسلواکی، هنوز در بخش کشاورزی با اوکراین تضادهایی وجود دارد.

لهستان و اسلواکی برای محافظت از کشاورزان خود در برابر هجوم محصولات ارزان قیمت اوکراین، پس از پایان اقدامات محدودکننده کمیسیون اروپا در مورد غلات اوکراینی در سپتامبر 2023، اعلام کردند که به تحریم غلات اوکراینی ادامه خواهند داد.

این کشورها همچنین ترس خود را اعلام کردند که ادغام اوکراین در بازار واحد اروپا می تواند مشکلاتی ایجاد کند. این اظهارات کمیسیون اروپا را شوکه کرد و کشورهای عضو را در مسیر برخورد با بقیه اتحادیه اروپا قرار داد. به طور خلاصه، تناقضات بسیاری در میان اعضای فعلی اتحادیه اروپا در مورد مسئله اوکراین وجود دارد. این تناقضات در زمینه دفاع و کشاورزی، مسیر اوکراین را برای پیوستن به اتحادیه اروپا پیچیده کرده است.

نیاز به اصلاحات نهادی اتحادیه اروپا

اختلافات بین کشورهای عضو در مورد الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا بر نیاز به اصلاحات نهادی در اتحادیه اروپا تأکید دارد. در حال حاضر، وقتی صحبت از مسائل حساس حاکمیتی مانند الحاق یک عضو جدید، سیاست خارجی و امنیتی مشترک و دفاع مشترک، امنیت اجتماعی یا حمایت اجتماعی می‌شود، تصمیم به اتفاق آرا لازم است. این امر تصمیم گیری کارآمد را تضعیف می کند.

در مورد اوکراین، حتی اگر اجماع اساسی در مورد نیاز به مقاومت در برابر تهاجم روسیه در میان اکثر کشورهای عضو اتحادیه اروپا وجود داشته باشد، یک کشور واحد، مجارستان، می‌تواند نظر اکثریت 26 کشور دیگر را مختل کند. این مشکل اتحادیه اروپا را به عنوان یک نهاد آشکار می کند.

بنابراین، چندین کشور عضو، مانند فرانسه و آلمان، امیدوارند که سازوکارهای اتحادیه اروپا را با اعمال رأی اکثریت واجد شرایط (QMV) برای مسائل بیشتر اصلاح کنند تا تصمیم‌گیری کارآمدتر شود.

با این حال، حتی در مورد این پروژه هنوز اختلاف نظرهای عمده ای بین کشورهای عضو وجود دارد. در این میان اتحادیه اروپا در تلاش است تا تمام تلاش خود را در جهت بازسازی اوکراین پس از جنگ انجام دهد. اقدامات اتحادیه اروپا برای انجام چنین فرآیندی را می توان در چهار دسته مورد بررسی قرار داد:

- به حداکثر رساندن تاب آوری در زمان جنگ در برابر حملات مستمر روسیه

-  سرمایه گذاری در اقتصاد و زیرساخت های آینده اوکراین

-  آماده سازی اوکراین برای ادغام سریع و دوجانبه سودمند در اتحادیه اروپا

-  سخت شدن وضعیت، اقتصاد و زیرساخت های اوکراین و بازدارندگی از آینده حمله روسیه

 در یک نگاه کلی، اوکراین در حال حاضر با بیش از 400 میلیارد دلار هزینه بازسازی و یک جنگ فرسایشی و همچنین با چالش های اقتصادی به ظاهر غیرقابل حل برای پیوستن به اتحادیه اروپا مواجه است.

در اتحادیه اروپا، شک و تردیدها در مورد گسترش اتحادیه اروپا و ناتو به شرق در حال افزایش است که با چشم انداز ادغام یک کشور بزرگ که بسیاری آن را فقیر و فاسد با بخش بزرگ کشاورزی می دانند، تقویت می شود. حتی بدون جبران خسارات جنگ، بار مالی اوکراین برای همسویی با اتحادیه اروپا قابل توجه است.

چنین به نظر می رسد عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا محتمل تر از عضویت در ناتو باشد به شرط آنکه عضویت اوکراین در ناتو به نقطه ای از توازن میان غرب و شرق و از میان نرفتن منافع حداکثری کشورهایی چون آلمان و لهستان که با روسیه پیوندهای استراتژیک دارند را دچار آسیب و خدشه نکند.

به طور کلی عضویت اوکراین چه در اتحادیه اروپا و چه در ناتو به دلیل نبود چشم اندازی روشن در خصوص جنگ اوکراین مبهم است و اوکراین در حال حاضر به دلیل نداشتن زیر ساخت های قوی و آسیب جدی در بخش اقتصادی و نبود اقتصاد لیبرال و دولت دموکراتیک، از شرایط اساسی و مهم در عضویت در اتحادیه اروپا است بی بهره است.

در ضمن عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا در صورتی که غرب و شرق را در تقابل یکدیگر قرار داده و ناتو را مجبور به انتخاب در دوستی و یا نقطه مقابل دشمنی با روسیه کند به ضرر غرب و اروپا بوده و این خود دلیلی در به تعویق افتادن عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا است و زلنسکی با علم به این موضوع از ناتو چشم پوشی کرده است.

شایان ذکر است که زلنسکی در حال حاضر و به دلیل شرایط جنگی، مورد انتقاد مردم اوکراین قرار گرفته و در مقابل اتحادیه اروپا با حمایت از او و دامن نزدن به انتقادات و انجام حمایت های سیاسی و بالا بردن حمایت افکار عمومی می تواند کمک شایانی را در جهت حفظ موقعیت سیاسی زلنسکی داشته باشد.

این مورد را هم نباید نادیده گرفت که آنچه در چشم انداز آتی جنگ اوکراین حائز اهمیت است، انتخابات ایالات متحده آمریکا و پیروزی ترامپ و یا بایدن است که خود ایفا کننده نقشی اساسی در آینده اوکراین است.

معصومه محمدی کارشناس مسائل اوراسیا