یکسان‌سازی تکرار می‌شود؟

ماجرای گلزار‌های شهدا و نحوه بهسازی آن یکی از موضوعات پربحث دغدغه‌مندان فرهنگ ایثار و شهادت در دهه ۸۰ و ۹۰ بود. وقتی کار ساماندهی گلزار‌های شهدای سراسر کشور با یکسان‌سازی طوری رقم خورد که دیگر در قبور مطهر شهدا اثری از یادگاری‌های خانواده و ویژگی‌های دهه ۶۰ خبری نباشد، نام بهسازی و ساماندهی در بین مردم به «یکسان‌سازی» قبور شهدا معروف شد. نتیجه آنکه در این طرح همه قبور شهدا با سنگ‌هایی یک شکل و اغلب در زمینی صاف و یکدست چیده شدند و تنها نام و نشانی از آنان بر روی سنگ مزار حک شد تا به این ترتیب هیچ مؤلفه معنوی و فرهنگی بر روی قبور شهدا وجود نداشته باشد.

در آن زمان این عمل اعتراض بسیاری از خانواده‌های شهدا و زائران شهدا را در پی داشت. افزون بر این، بار‌ها فعالان حوزه ایثار و شهادت و خانواده‌های شهدا در اعتراض به یکسان‌سازی قبور شهدا تجمع کرده و حتی بیانیه‌هایی منتشر کردند که بر اثر آن گه گاهی مانع از پیشروی کار شدند، اما در نهایت بسیاری از گلزار‌های مهم کشور از جمله قم، تبریز، مشهد، شیراز، اصفهان و بسیاری از مراکز استان‌ها و حتی شهر‌های کوچک‎تر دستخوش تغییرات قرار گرفت. آنچه مسلم بود طی ۱۵ سال و از سال ۱۳۸۳ کارگروه ساماندهی گلزار شهدا، به نام بهسازی گلزار‌های شهید و بدون در نظر گرفتن رضایت خانواده شهدا قبور شهدا را یک شکل کردند که با وجود شعار‌های اولیه نه به سهولت تردد خانواده‌های شهدا منجر شد و نه حامل نقش و نگار‌ها و یادگاری‌های خانواده شهدا بود. به هر حال، سرگذشت غم‌انگیز یکسان‌سازی گلزار‌های شهید به یک شکل شدن و یک رنگ شدن قبور شهدا انجامید و قطعه و ردیف‌های پرخاطره‌ای که زینت‎بخش آن شهدا و سلیقه خانواده‌های‎شان بود، خالی از روح و فرهنگ مقاومت و ایثار شد.

گلزار شهدای پایتخت به لحاظ حساسیت‌هایی که داشت، از جمله اینکه پیکر‌های بسیاری از فرماندهان شهید در آغوشش جای گرفته و به بزرگ‎ترین گلزار شهدای جهان معرفی شده تا حدودی از این اتفاقات در امان ماند. باید گفت این دغدغه‌مندان و دلسوزان فرهنگ ناب ایثار و شهادت بودند که اجازه یکسان‌سازی قبور شهدای بهشت زهرا (س) را ندادند و کار بهسازی آنگونه که در شهر‌های دیگر اجرا شد، اتفاق نیفتاد. با وجود این، در اولین اقدام برای یکسان‌سازی گلزار شهدای تهران، مسئولان به سراغ قطعه ۴۴ و مزار شهدای گمنام رفتند که مدعی‌ای نداشت!

پس از حضور رهبر فرزانه انقلاب در گلزار شهدا و فرمایش ایشان مبنی بر اینکه المان‌های گلزارشهدا هویت معنوی هستند و باید برقرار بمانند، کار یکسان‌سازی قبور شهدا در گلزار شهدای تهران متوقف شد و بهسازی آن به صورتی که هم مورد تائید خانواده شهدا باشد و هم از منظر زیبایی‌شناسی و مهندسی شهری اصول را رعایت کند، آغاز شد.
چندی پیش بار دیگر موضوع ساماندهی گلزار شهدای تهران مطرح شد؛ به همین منظور با «جواد تاجیک» مدیرعامل سازمان بهشت زهرا (س) در این باره گفتگو کردیم که در ادامه شرح آن را می‌خوانید. 

 آقای تاجیک ابتدا بفرمایید اصلاً هدف از بهسازی قطعات شهدا چیست؟
در راستای تبدیل بهشت زهرا (س) به قطب فرهنگی پایتخت یکی از زیرساخت‌های لازم برای تحقق این مهم بهسازی و گویاسازی گلزار شهداست. هدف اصلی ما از بهسازی قطعات شهدا، حفظ شأن و منزلت شهدا و ایجاد فضایی مناسب‌تر برای حضور خانواده‌ها و زائران است. این طرح به‌گونه‌ای طراحی شده که ضمن مرمت و بهبود زیرساخت‌ها، ارزش‌ها و عناصر هویتی مزار‌ها کاملاً حفظ شود.

 چه تفاوتی میان طرح فعلی بهسازی و طرح یکسان‌سازی که در گذشته انجام شده بود، وجود دارد؟
یکسان‌سازی شرایط و حال و هوای گلزار و دغدغه خانواده‌ها را در نظر نگرفته بود که در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ در کل کشور انجام گرفت.
در یکسان‌سازی که پیشتر در قطعه ۴۴ بهشت‌زهرا (س) نیز اتفاق افتاد، متأسفانه تمام مصادیق هویتی گلزار شهدا از بین رفت و حتی سنگ مزار‌ها که متعلق به خانواده‌های شهدا بود، تخریب شد. همه قبور یک شکل شد و بدون در نظر گرفتن تاریخچه گلزار عملاً تناسبات طرح با ماهیت آن مکان مقدس نادیده گرفته شد.
اما در طرح بهسازی، این مسئله کاملاً متفاوت است. در این طرح، تمام المان‌های هویتی و نماد‌های فردی و معنوی مزارها، نظیر سنگ و‌حجله‌های آلومینیومی حفظ شده و تنها فواصل بین قبور مناسب‌سازی و تسطیح خواهد شد.

 با توجه به مشکلاتی که برخی خانواده‌های شهدا، به‌ویژه سالمندان یا افراد کم‌توان، برای زیارت مزار عزیزان‎شان دارند، طرح بهسازی چگونه این موانع را رفع می‌کند؟
یکی از اهداف اصلی طرح بهسازی، تسهیل دسترسی برای همه خانواده‌ها، به‌ویژه سالمندان و افراد کم‌توان است. به همین دلیل، اقدامات مهمی مانند بهبود مسیر‌های تردد، هموارسازی معابر و افزودن امکاناتی، مانند سایبان یا نیمکت انجام شده است.
برای نمونه، در قطعه ۵۰، مسیر‌هایی که قبلاً ناهموار بود، اصلاح و مناسب‌سازی شد تا مادرانی که با واکر یا ویلچر به زیارت می‌آیند، بتوانند به‌راحتی به مزار عزیزان‎شان برسند. همچنین فضای سبز و سایبان‌هایی برای ایجاد محیطی دلپذیرتر و همگون با حال و هوا اضافه شد.
ما به این مشکلات واقفیم و هدف‎مان این است که حضور خانواده‌ها در گلزار شهدا، به‌ویژه کسانی که امکان جابه‎جایی دشوارتری دارند، راحت‌تر و شایسته‌تر باشد.

 تجربه‌ای از مشکلات خانواده‌های شهدا در بازدید از مزار عزیزان‎شان دارید که ضرورت اجرای این طرح را نشان دهد؟
بله، این مسئله به کرات برای ما و مدیریت گلزار که ارتباط نزدیک‎تری با زائران دارند، رخ داده است. برای نمونه، یکی از مادران شهدای قطعه ۲۹ به ما گفت که از منزل تا گلزار شهدا به‌راحتی می‌آید، اما به دلیل وضعیت نامناسب قطعه، نمی‌تواند سر مزار پسرش حاضر شود. بنده خدا صندلی تاشو‌ی خود را کنار قطعه باز می‌کرد و از دور زیارتنامه می‌خواند. 
این مشکلات نشان می‌دهد، وضعیت فعلی برخی قطعات به بازنگری جدی نیاز دارد. در طرح بهسازی، معابر ناهموار اصلاح و مناسب‌سازی می‌شوند. این اقدامات با هدف رفع چالش‌ها و احترام به خانواده‌های شهدا و ایجاد فضایی آرام و در دسترس اجرا می‌شود.

 آیا برای اجرای طرح، رضایت خانواده‌های شهدا گرفته می‌شود؟
بله، همانطور که عرض کردم، رضایت خانواده‌های شهدا یکی از ارکان اجرای این طرح است. بهشت زهرا (س) طی فرآیندی با هر خانواده شهید به‌صورت جداگانه گفتگو و اهداف و جزئیات طرح را برای آنها تبیین می‌کند. پیش از این نیز در مراسم‌ها و به بهانه‌های گوناگون سعی شده است با مغتنم شمردن فرصت، بهسازی و لزوم آن را برای بازماندگان معظم شهدا تشریح کنیم. همراهی خانواده‌های شهدا برای ما مهم است. 

 برخی از خانواده‌ها نگران تخریب مزار عزیزان‎شان هستند. آیا موضوع تخریب مزار‌ها صحت دارد؟
متأسفانه، برخی افراد با طرح شایعاتی نادرست، خانواده‌های شهدا را نگران کرده‌اند. برای نمونه، ادعا می‌کنند که سنگ مزار شهدا در حال تخریب است یا می‌گویند سازه یادمانی شهید از مزار جدا می‌شود؛ اما در قطعه ۵۰ که طرح بهسازی انجام شد، نشان دادیم که این ادعا‌ها از اساس بی‌پایه است و کوچک‌ترین آسیبی به سنگ مزار‌ها یا یادگاری‌های موجود وارد نشده است. حتی در برخی موارد سنگ‌ها و حجله‌های آلومینیومی که به دلیل گذر زمان فرسوده شده و آسیب دیده بودند، ترمیم شد.

 به نظر شما چرا برخی سعی دارند با شایعاتی همچون تخریب مزارها، از اجرای این طرح جلوگیری کنند؟
این شایعات یا ناشی از سوءتفاهم و جهل به مسئله است یا متأسفانه برخی به‌صورت هدفمند قصد دارند مانع اجرای طرح‌های ساماندهی و بهسازی قبور مطهر شهدا شوند. نگرانی خانواده‌ها و علاقه‌مندان شهدا برای ما قابل درک بوده و دغدغه آنها به دلیل تجربه تلخ یکسان‌سازی دغدغه ماست. برای همین ما معتقدیم بهترین پاسخ به این نگرانی‌ها، شفاف‌سازی و نشان دادن نتایج ملموس طرح، مانند آنچه در قطعه ۵۰ رخ داده است، خواهد بود.
هدف ما ارتقای وضعیت گلزار شهدا و پاسداری از میراث ارزشمند این ملت در بزرگ‌ترین گلزار شهدای جهان اسلام است. این تلاش در راستای تکریم جایگاه والای این مکان مقدس و زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره شهیدان و زائرپذیرتر کردن گلزار انجام می‌شود و مطلقا آثار شهدا نه تنها از بین نخواهد رفت، بلکه برای آیندگان حفظ و صیانت خواهد شد.