لا اکره فی‌الدین؟!

«لَا إِکرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی ۚ فَمَن یکفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیؤْمِن بِاللهِ فَقَدِ اسْتَمْسَک بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَیٰ لَا انفِصَامَ لَهَا وَالله سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به یقین به دستاویزی استوار که آن را گسستن نیست، چنگ زده است؛ و خداوند شنوای داناست» (بقره/ ۲۵۶). این آیه شریفه، یکی از اصول بنیادین نظام مترقی اسلام را به نمایش می‌گذارد که نه تنها راهنمای مؤمنان در تعامل با دیگران است، بلکه به‌عنوان یک اصل راهبردی در گفت‌و‌گو با پیروان دیگر ادیان نیز مطرح می‌شود.
این آیه بر آزادی انسان در انتخاب عقیده تأکید دارد. خداوند متعال در قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) را از اجبار مردم به ایمان باز داشته و فرموده: «و لو شاء ربّک لآمن من فی الأرض کلّهم جمیعاً أفأنت تُکره الناس حتى یکونوا مؤمنین» (یونس/ ۹۹). این سخن به‌صراحت نشان می‌دهد که ایمان، امری قلبی و باطنی است و اجبار در آن نتیجه‌بخش نیست. به تعبیر علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، عبارت «لا إکراه فی الدین» یا بیانگر حقیقت تکوینی انسان است که آزادانه عقیده خود را انتخاب می‌کند، یا حکمی تشریعی است که اجبار در پذیرش دین را نفی می‌کند. این آزادی، ریشه در طبیعت وجودی انسان دارد که خداوند او را مختار آفریده است.
با این حال، باید میان دو حوزه «عقیده» و «عمل» تمایز قائل شد. در حوزه عقیده، اجبار بی‌معناست، زیرا ایمان امری درونی است و نمی‌توان آن را با زور تحمیل کرد. اما در حوزه عمل، هر نظام اجتماعی، از جمله نظام اسلامی، نیازمند قوانین و مقرراتی است که برای حفظ نظم و حقوق جمعی، اجبار را به‌عنوان ابزاری مشروع به کار می‌گیرد. در تمام جوامع، نهاد‌های قضایی و انتظامی برای اجرای قوانین وجود دارند و بدون این جبر قانونی، اداره جامعه ممکن نیست.
تفاوت نظام اسلامی با دیگر نظام‌ها در این است که علاوه بر تأمین آسایش جسمانی، به حفظ ارزش‌های معنوی نیز توجه دارد. در جامعه اسلامی، قوانینی که مانع آسیب به معنویت افراد می‌شوند، بخشی از نظام حقوقی‌اند. برای مثال، در حالی که برخی جوامع تنها به رفاه مادی و آسایش جسمی اهمیت می‌دهند، اسلام قوانینی را وضع کرده که از ارزش‌های معنوی و اخلاقی حفاظت می‌کند. این قوانین باید با دقت و بر اساس کارشناسی دقیق دینی تدوین شوند تا از برداشت‌های افراطی یا تفریطی جلوگیری شود.
بنابراین، آیه «لا إکراه فی الدین» به ما می‌آموزد که انسان در انتخاب عقیده آزاد است، اما در حوزه عمل، برای حفظ نظم اجتماعی و ارزش‌های انسانی، التزام به قوانین ضروری است. این اصل، هم راهنمای تعاملات فردی و اجتماعی در نظام اسلامی است و هم الگویی برای گفت‌وگوی بین‌الادیانی، که نشان‌دهنده تعادل میان آزادی و مسئولیت در اسلام است.